W przeciwieństwie do dywidendy umorzenie udziału umożliwia dogodną restrukturyzację kapitałową spółki. Niniejszy artykuł stanowi analizę prawną sytuacji, gdy za zgodą wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, ma nastąpić umorzenie całości jego udziałów w spółce, przy czym źródłem finansowania umorzenia udziałów ma być zysk spółki za ostatni rok obrotowy. Umowa spółki zawiera postanowienie zezwalające na umorzenie udziałów.

Poniżej zaprezentowane są dwa warianty postępowania prowadzącego do dobrowolnego umorzenia udziałów. Analizowana kwestie dotyczą następujących kwestii: (i)  jaka jest kolejności czynności prowadzących do dobrowolnego umorzenia udziałów ? (ii) w którym momencie następuje wypłata wynagrodzenia na rzecz wspólnika z tytułu umorzenia udziałów (iii) czy wysokość wynagrodzenia z tytułu umorzenia dobrowolnego jest ograniczona ?

1. Warianty dobrowolnego umorzenia udziałów

W pierwszym wariancie umorzenie dobrowolne polega na nabyciu przez spółkę od wspólnika przeznaczonych do umorzenia udziałów – za zgodą wspólnika i w drodze umowy cywilnoprawnej, a następnie – na podstawie uchwały zgromadzenia wspólników – umorzenia udziałów.

W drugim wariancie zawarcie umowy sprzedaży udziałów przez wspólnika poprzedzone jest uchwałą zgromadzenia wspólników o umorzeniu udziałów pod warunkiem zawieszającym nabycia przez spółkę praw od udziałowca. Uchwała taka zyskuje skuteczność wraz z nabyciem przez spółkę udziałów od wspólnika.

Nie jest natomiast możliwa sytuacja, w której dobrowolne umorzenie inicjuje bezwarunkowa uchwała zgromadzenia wspólników o umorzeniu, ponieważ byłoby to nie od pogodzenia z woluntarnym charakterem tej instytucji prawnej – Art. 199 § 1 ksh Udział może być umorzony za zgodą wspólnika w drodze nabycia udziału przez spółkę – umorzenie dobrowolne).
W obydwu wariantach uchwała o umorzeniu udziałów powinna wskazywać podstawę prawną umorzenia (którą jest odpowiednie postanowienie umowy spółki), wynagrodzenie a także – o czym nie stanowi wprost ksh, wskazanie źródła finansowania (w tym przypadku nadwyżka bilansowa). To ostatnie postanowienie ma takie znacznie, iż uzasadnia wybór formy, w jakiej protokołowana ma być uchwała – uchwała o umorzeniu z czystego zysku, (w przeciwieństwie do umorzenie połączonego z obniżeniem kapitału zakładowego), nie powoduje zmiany umowy spółki i nie jest konieczne zachowanie dla niej formy aktu notarialnego.
Nabycie przez spółkę własnych praw udziałowych jest w obydwu wariantach dopuszczalne z mocy art. 200 § 1 ksh in fine. Spółka nie może obejmować lub nabywać ani przyjmować w zastaw własnych udziałów. (…)Wyjątek stanowi nabycie w celu umorzenia udziałów (…) Cel nabycia, jakim jest umorzenie udziałów, stanowi przesłankę dobrowolnego umorzenia.

2. Roszczenie wspólnika o zapłatę ceny sprzedaży – „wynagrodzenia”

W pierwszym wariancie wypłata wynagrodzenie na rzecz wspólnika ulega wstrzymaniu do momentu podjęcia uchwały przez zgromadzenie wspólników w przedmiocie umorzenia udziałów.
Chwilą umorzenia praw udziałowych jest w tym przypadku chwila podjęcia uchwały w przedmiocie umorzenia. Wniosek taki wynika z :

1) interpretacji a contrario art. 199 § 7 ksh, który stanowi, że w razie umorzenia wymagającego obniżenia kapitału zakładowego, umorzenie następuje z chwilą obniżenia kapitału zakładowego. W przypadku, gdy umorzenie następuje z zysku i nie wymaga obniżenia kapitału zakładowego, chwilą umorzenia jest wystąpienie okoliczności będącej jego przyczyną, czyli podjęcie uchwały.
2) Literalna wykładnia art. 200 § 2 ksh, a to użycie zwrotu „nabycie celem umorzenia” zakłada, że cel nabycia, jakim jest umorzenie udziałów zostaje osiągnięty nie przez samo nabycie przez spółkę własnych udziałów, ale dopiero w wyniku podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały o umorzeniu udziałów.

Z tych względów praktykę uiszczenia ceny kupna udziałów przy ich nabyciu ocenić należy jako nieprawidłową, ponieważ nieuwzględniająca szczególnego charakteru czynności nabycia w celu umorzenia.
Termin wymagalności „wynagrodzenia” (ceny) biegnie od dnia podjęcia uchwały przez walne zgromadzenie, które – dodać należy – ma swobodę podjęcia decyzji o umorzeniu nabytych przez spółkę praw udziałowych. Nie istnieją żadne przepisy, które pozwalałyby egzekwować od zgromadzenie wspólników podjęcie uchwały. Wobec tego ochrony może wymagać sytuacji wspólnika, który przeniósł prawa udziałowe nie otrzymując w zamian zapłaty. W tym celu może być wykorzystana, w zależności od sytuacji, instytucja odstąpienia od umowy:

1) W przypadku, gdy przyczyną braku uchwały było działanie zarządu, który nie zwołał zgromadzenia wspólników, można uznać takie działanie zarządu za niewykonanie umowy. Udziałowiec może wyznaczyć spółce dodatkowy termin do zapłaty ceny w trybie art. 491 kc, a w razie jego upływu odstąpić od umowy, żądając zwrotnego przeniesienia udziałów.
2) W przypadku, gdy zwołane zgromadzenie odmówiło podjęcia uchwały o umorzeniu, uznać należy, że umowa sprzedaży udziałów w celu ich umorzenia wygasa z powodu niezawinionej niemożności świadczenia spółki (art. 475 kc) co również pozwala żądać zwrotnego przeniesienia udziałów.

W drugim wariancie wynagrodzenie staje się wymagalne w chwili nabycia przez spółkę praw udziałowych, jeżeli uprzednio podjęta została warunkowa uchwała o umorzeniu dobrowolnym praw udziałowych. Wynika to z faktu, iż w momencie nabycia udziałów przez spółkę dochodzi do umorzenia praw udziałowych (nabycie ze skutkiem umorzenia), ponieważ do umorzenia nie jest już konieczne podjecie przez zgromadzenie udziałowców żadnych dodatkowych czynności. Rozwiązanie powyższe eliminuje ryzyko braku zapłaty w przypadku inercji zgromadzenia wspólników. Wadą tej konstrukcji jest jednak bezużyteczność uchwały w sytuacji, gdy zawarcie umowy nastąpi na innych warunkach niż te, które zostały w uchwale określone (np. spółka nie może kupić odpowiedniej liczby udziałów lub wysokość wynegocjowanego wynagrodzenia jest inna niż przewidziane w warunkowej uchwale).

3. Wynagrodzenie

Art. 192 § 2 ksh gwarantuje wspólnikowi, którego udziały podlegają umorzeniu, iż wynagrodzenie za umorzony udział nie może być niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, pomniejszonych o kwotę przeznaczona do podziału między wspólników. Przepis ten jednak nie ogranicza wysokości spłaty z tytułu umorzenia dobrowolnego, które może nastąpić również nieodpłatnie (wniosek z art. 199 § 3 ksh).

Górna, natomiast, granica wysokości wynagrodzenia wyznaczana jest przepisami o zakazie zwrotu wkładów oraz ograniczeniem dysponowania nadwyżką bilansową. ( art. 189 § 2 ksh Wspólnicy nie mogą otrzymywać z jakiegokolwiek tytułu wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego). Wysokość wynagrodzenia podlega kontroli z punktu widzenia zasad ochrony majątku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – i jeżeli mimo braku środków na sfinansowanie spłaty zgromadzenie wspólników podjęłoby uchwałę o umorzeniu nabytych udziałów, uchwała taka byłaby sprzeczna z prawem i jako taka zaskarżalna w trybie art. 252 ksh.