Problematyka zabezpieczenia kwoty długu celnego jest na tyle istotna, że stała się przedmiotem ustaleń na szczeblu międzynarodowym. Efektem tych ustaleń jest Międzynarodowa Konwencja dotycząca uproszczenia i harmonizacji postępowania celnego, której stroną jest Wspólnota Europejska i jej państwa członkowskie. Zabezpieczenia dotyczy rozdział 5 ogólnego załącznika do tej konwencji. Od państw-stron wymaga się enumeratywnego wymienienia przypadków, w których wymagane jest złożenie zabezpieczenia oraz form, w jakich może ono nastąpić. Wśród wielu innych wiążących państwa-strony standardów warto zwrócić uwagę na to, że kwota zabezpieczenia powinna być najniższa z możliwych. Niezależnie od przepisów prawnomiędzynarodowych, zabezpieczenie kwoty długu celnego zostało uregulowane w prawie wspólnotowym oraz krajowym.
W myśl art. 189 Wspólnotowego Kodeksu Celnego (WKC) wówczas gdy zgodnie z przepisami prawa celnego organy celne zażądają złożenia zabezpieczenia w celu zagwarantowania pokrycia długu celnego, dłużnik lub osoba mogąca się nim stać jest zobowiązana do złożenia takiego zabezpieczenia. W szeregu przypadków organy celne są uprawnione, a niekiedy nawet zobowiązane, do żądania złożenia zabezpieczenia. Wskazać należy na przykład art. 51 WKC (czasowe składowanie), art. 74 WKC (zwolnienie towarów bez zapłaty kwoty długu celnego), art. 88 WKC (umieszczenie towarów pod procedurą zawieszającą), art. 91 WKC (korzystanie z karnetów TIR, ATA, CPD), art. 94 WKC (złożenie gwarancji przez głównego zobowiązanego w procedurze tranzytu zewnętrznego), art. 104 WKC (złożenie zabezpieczenia przez prowadzącego skład celny), art. 115 ust. 5 WKC (procedura uszlachetniania czynnego), art. 218 WKC (periodyczne księgowanie), art. 225 WKC (odroczenie płatności), art. 229 WKC (udzielenie ułatwień płatniczych), art. 244 WKC (wstrzymanie wykonania decyzji nakładającej należności celne), art. 248 rozporządzenia wykonawczego (zwolnienie towarów wówczas, gdy organy celne uważają, że kontrole które przeprowadziły mogą doprowadzić do określenia kwoty należności celnych wyższej od kwoty określonej na podstawie danych zawartych w zgłoszeniu), art. 257 ust. 3 rozporządzenia wykonawczego (przyjęcie przez organy celne zgłoszenia niekompletnego), art. 262 rozporządzenia wykonawczego (stosowanie procedury uproszczonej), art. 267 rozporządzenia wykonawczego (stosowanie odprawy uproszczonej w miejscu), art. 514 rozporządzenia wykonawczego (transfer podlegający zwiększonemu ryzyku), art. 581 rozporządzenia wykonawczego (czasowy wwóz), art. 876a ust. 1 rozporządzenia wykonawczego (zawieszenie obowiązku płatności należności w określonych okolicznościach), art. 912b rozporządzenia wykonawczego (wydanie kopii kontrolnej T5).
W odniesieniu do tego samego długu celnego organy celne mogą zażądać złożenia tylko jednego zabezpieczenia. Jeżeli zabezpieczenie składane jest w ramach procedury celnej, która może zostać zastosowana wobec określonych towarów w kilku państwach członkowskich, zabezpieczenie to jest ważne w tych państwach członkowskich w granicach przewidzianych przepisami przyjętymi zgodnie z procedurą Komitetu. Kolejne państwa członkowskie nie żądają w takim przypadku złożenia zabezpieczenia.
Zabezpieczenie może zostać, za zgodą organu celnego, złożone przez osobę trzecią zamiast osoby, od której wymagane jest złożenie tego zabezpieczenia. Złożenia zabezpieczenia nie wymaga się, gdy dłużnik bądź osoba mogąca się nim stać jest organem administracji publicznej. Organy celne mogą odstąpić od wymogu złożenia zabezpieczenia jeżeli jego wysokość nie przekracza 500 euro.
Jeśli organy celne stwierdzą, że złożone zabezpieczenie nie zapewnia w ogóle lub już nie zapewnia w sposób pewny bądź całkowity pokrycia w terminie długu celnego, mogą zażądać od dłużnika lub osoby mogącej stać się dłużnikiem, zgodnie z jej wyborem, złożenia dodatkowego zabezpieczenia lub też złożenia w miejsce pierwotnego zabezpieczenia nowego zabezpieczenia.
Art. 190 WKC pozwala na wyróżnienie zabezpieczeń obligatoryjnych oraz fakultatywnych. Określenia te odnoszą się do sytuacji prawnej organu celnego, a nie podmiotu dokonującego operacji celnych. Organy celne zobowiązane są do żądania złożenia zabezpieczenia wówczas gdy przepisy tego wymagają. Mianem zabezpieczenia fakultatywnego określa się takie zabezpieczenie, którego złożenia organy celne mogą żądać, jeśli spełniona zostanie określona przesłanka. Przesłanka ta ma charakter subiektywny – organ celny może zażądać złożenia zabezpieczenia, jeżeli stwierdzi, że istnieje ryzyko, iż powstały lub mogący powstać dług celny może nie zostać uiszczony w terminie.
Złożenia zabezpieczenia fakultatywnego organ celny może żądać już w momencie zastosowania przepisów, które przewidują możliwość zastosowania takiego zabezpieczenia. Może jednak żądanie takie wysunąć również w terminie późniejszym, jeśli stwierdzi, że powstały lub mogący powstać dług celny może nie zostać uiszczony w terminie.
Jeżeli zabezpieczenie fakultatywne nie jest wymagane, organy celne mogą zażądać od dłużnika (lub osoby mogącej się nim stać) podjęcia działań mających na celu spełnienie obowiązków, które są na nią prawnie nałożone.
Ponadto, zasadne jest wyróżnienie zabezpieczenia generalnego oraz zabezpieczenia ryczałtowego. Jak stanowi art. 191 WKC, na wniosek dłużnika, osoby mogącej się nim stać lub osoby trzeciej składającej zabezpieczenie za zgodą organu celnego, organ celny może wyrazić zgodę na złożenie zabezpieczenia generalnego. Zabezpieczenie to służy wielu operacjom przeprowadzanym przez dany podmiot gospodarczy z tym jednak zastrzeżeniem, że dług celny mogący powstać w związku z tymi operacjami nie może przekroczyć poziomu zabezpieczenia generalnego. Powinno ono być więc dostosowane do maksymalnej wysokości długu celnego mogącego powstać w danym okresie czasu w związku z przewidywanymi operacjami handlowymi. Zabezpieczenie ryczałtowe stosuje się zaś w przypadkach określonych zgodnie z procedurą Komitetu, o czym stanowi art. 192 ust. 3 WKC. W przypadku tego rodzaju zabezpieczenia wymagane jest złożenie zabezpieczenia w określonej kwocie.
Typ zabezpieczenia determinuje wysokość zabezpieczenia, jakiej można żądać od osoby dokonującej operacji celnych. W myśl art. 192 WKC, jeżeli przepisy prawa celnego przewidują obowiązek złożenia zabezpieczenia organy celne wyznaczają kwotę tego zabezpieczenia na poziomie równym:
1) dokładnej kwocie długu celnego lub długów celnych, gdy kwota ta może zostać dokładnie obliczona przy przyjmowaniu zabezpieczenia;
2) w pozostałych przypadkach – oszacowanej przez organy celne maksymalnej kwocie powstałego lub mogącego powstać długu celnego.
W przypadku gdy przyjmowane jest generalne zabezpieczenie długów celnych, których wysokość może ulec zmianie z upływem czasu, wysokość takiego zabezpieczenia zostaje wyznaczona na poziomie pozwalającym na pokrycie w każdej chwili kwoty tych długów celnych.
Jeżeli jednak złożenie zabezpieczenia nie jest obligatoryjne, a organy celne wymagają jego złożenia, to wyznaczają one kwotę takiego zabezpieczenia na poziomie nieprzekraczającym poziomu określonego dla zabezpieczeń obligatoryjnych. O ile w przypadku zabezpieczenia obligatoryjnego kwota zabezpieczenia jest, co do zasady, równa długowi celnemu lub potencjalnemu długowi celnemu, o tyle w przypadku zabezpieczenia fakultatywnego oznaczona jest jedynie maksymalna kwota zabezpieczenia. Organ celny może wyznaczyć zabezpieczenie na jakimkolwiek poziomie nie wyższym niż maksymalny. Wydaje się również, że w kontekście zabezpieczenia fakultatywnego zasadne jest posiłkowe zastosowanie celowościowej wykładni przepisów prawnych. Otóż uwzględniając to, że przesłanką żądania złożenia zabezpieczenia jest stwierdzenie organu celnego, że istnieje ryzyko, iż powstały lub mogący powstać dług celny może nie zostać uiszczony w terminie, celowe byłoby ograniczenie kwoty zabezpieczenia do takiej wysokości, w jakiej istnieje obawa nieuiszczenia rzeczonego długu. Takie rozumienie przepisu zgodne jest z wcześniej powołaną konwencją, w myśl której powinno się żądać możliwie najniższego zabezpieczenia.
Przyjąć można, że wówczas gdy organ celny ma możliwość odstąpienia od żądania zabezpieczenia, organ ten jest również uprawniony do żądania zabezpieczenia w kwocie niższej niż odpowiadająca długowi celnemu lub potencjalnemu długowi celnemu. Konkluzja taka wydaje się uprawniona na gruncie orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie Bernd Giloy v Hauptzollamt Frankfurt am Main-Ost. W takiej sytuacji ETS może uwzględnić szereg czynników (w zależności od m.in. szczególnych przepisów prawnych odnoszących się do danej sytuacji) włączając kondycję finansową dłużnika.
Czynniki, które należy uwzględnić przy określaniu maksymalnej kwoty zabezpieczenia, to przede wszystkim wartość celna towaru oraz przypisana mu stawka celna. Pod tym względem zachowało aktualność pismo Ministra Finansów z dnia 19 czerwca 2002 r.
Praktyka organów celnych w państwach członkowskich Wspólnoty Europejskiej w zakresie kwoty żądanego zabezpieczenia jest niejednolita, a czasami bywa bardzo liberalna, co przejawia się m.in. w tym, że kwota pobieranych zabezpieczeń jest niska w porównaniu z kwotą mogącego powstać długu celnego. Należy zwrócić uwagę na to, że zróżnicowanie kwot pobieranego zabezpieczenia w zależności od organu celnego może prowadzić do naruszenia konkurencji. Na obszarze celnym Wspólnoty niższe koszty działalności ponosić będą ci przedsiębiorcy, którzy składają zabezpieczenia na żądanie bardziej „liberalnych” organów celnych.
Art. 193 WKC przewiduje możliwość złożenia zabezpieczenia w formie depozytu gotówkowego lub poręczenia. Co do zasady zabezpieczenie gotówkowe składa się w walucie państwa członkowskiego, w którym żąda się złożenia zabezpieczenia. Organ celny może jednak wyrazić zgodę na złożenie zabezpieczenia w innej walucie. Według art. 194 WKC za równoważne z depozytem w gotówce uważa się złożenie czeku, którego pokrycie jest gwarantowane przez instytucję, na którą jest wystawiony w jakikolwiek sposób, który może być zaakceptowany przez organy celne oraz złożenie każdego innego dokumentu mającego wartość płatniczą i uznawanego przez te organy. Depozyt w gotówce lub formie równoważnej zostaje złożony zgodnie z przepisami obowiązującymi w państwie członkowskim, w którym wymagane jest złożenie zabezpieczenia. W myśl rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 13 lipca 2004 r. w sprawie sposobu złożenia zabezpieczenia w formie depozytu w gotówce (Dz. U. Nr 169, poz. 1769) dłużnik, osoba mogąca się nim stać lub osoba trzecia mogą złożyć zabezpieczenie co najmniej w jeden z następujących sposobów:
1) wpłacając kwotę zabezpieczenia gotówką w kasie jednostki organizacyjnej urzędu celnego lub na bankowy rachunek pomocniczy izby celnej właściwej miejscowo dla tego urzędu w banku krajowym, w placówce pocztowej lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej;
2) udzielając bankowi krajowemu, prowadzącemu rachunek bankowy zobowiązanego, dyspozycji polecenia przelewu kwoty zabezpieczenia na bankowy rachunek pomocniczy izby celnej;
3) składając w jednostce organizacyjnej urzędu celnego czek gotówkowy lub rozrachunkowy, wystawiony przez zobowiązanego na kwotę zabezpieczenia, potwierdzony do wysokości tej kwoty przez bank krajowy prowadzący rachunek bankowy zobowiązanego;
4) składając w urzędzie celnym dokumenty płatnicze na kwotę równą wysokości zabezpieczenia, określoną według wartości nominalnej tych dokumentów.
Do dokumentów płatniczych, które mogą być przyjmowane przez organ celny jako zabezpieczenie, zalicza się papiery wartościowe na okaziciela o określonym terminie wykupu, wyemitowane przez Skarb Państwa albo Narodowy Bank Polski, bankowe papiery wartościowe i listy zastawne o określonym terminie wykupu, wyemitowane we własnym imieniu i na własny rachunek przez bank krajowy wymieniony w wykazie gwarantów. W przypadku papierów wartościowych występujących w formie elektronicznego zapisu, organ celny przyjmuje świadectwo depozytowe albo inny dokument – wydane osobie uprawnionej do wykonywania praw oznaczonych w treści świadectwa albo innego dokumentu płatniczego – wraz z oświadczeniem podmiotu prowadzącego rachunek papierów wartościowych o ustanowieniu blokady odpowiedniej do kwoty zabezpieczenia liczby papierów wartościowych na tym rachunku.
Organ celny, przyjmując zabezpieczenie, wydaje zobowiązanemu potwierdzenie złożenia zabezpieczenia na formularzu. Wydanie potwierdzenia złożenia zabezpieczenia może nastąpić po przedstawieniu przez zobowiązanego dowodu potwierdzającego dokonanie czynności, o których mowa w pkt 1 i 2 powyżej lub po dokonaniu czynności, o których mowa w pkt 3 i 4 powyżej.
Zgodnie z art. 195 WKC gwarant zobowiązuje się na piśmie do zapłacenia solidarnie z dłużnikiem zabezpieczonej kwoty długu celnego, którego zapłacenie staje się wymagalne. Gwarantem musi być osoba trzecia, mająca swoją siedzibę we Wspólnocie i zaakceptowana przez organy celne państwa członkowskiego. Organy celne mogą nie zaakceptować zaproponowanego gwaranta lub zaproponowanej formy zabezpieczenia, jeżeli uważają, że nie gwarantuje to w sposób pewny uiszczenia długu celnego w terminie. Art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 19 marca 2004 r. – Prawo celne (Dz. U. z 2004 r. Nr 68, poz. 622 z późn. zm.) precyzuje, jaki podmiot może być gwarantem uprawnionym do udzielania gwarancji składanych jako zabezpieczenie pokrycia kwot wynikających z długów celnych.
Co do zasady, formę zabezpieczenia, spośród form przewidzianych w art. 193 WKC, wybiera osoba zobowiązana do jego złożenia. Zasada taka wynika z art. 196 WKC. Doznaje ona jednak ograniczeń. Organy celne mogą odmówić przyjęcia proponowanej formy zabezpieczenia, jeżeli jest ona niewłaściwa dla prawidłowego działania określonej procedury celnej. Odnosi się to również do proponowanego zabezpieczenia. Organy celne mogą zażądać, aby wybrana forma zabezpieczenia została utrzymana w określonym czasie.
Z kolei art. 197 WKC stanowi, że o ile przewidują to przepisy przyjęte zgodnie z procedurą Komitetu, organy celne mogą przyjąć inne formy zabezpieczenia niż wymienione w art. 193, jeżeli formy te zapewnią w równym stopniu pokrycie długu celnego. Wśród tych innych form zabezpieczenia wymienić należy:
1) ustanowienie hipoteki, długu gruntowego, zastawu użytkowego lub innego prawa uważanego za równoważne prawu dotyczącemu nieruchomości,
2) przelew wierzytelności, ustanowienie zastawu połączone lub niepołączone z utratą posiadania na towarach, papierach wartościowych lub wierzytelnościach, w szczególności na bankowej książeczce oszczędnościowej lub na wpisie do państwowego rejestru długów,
3) ustanowienie umownej solidarności dłużników przez osobę trzecią upoważnioną do tego przez organy celne, a zwłaszcza przedstawienie weksla, którego zapłata jest gwarantowana przez osobę trzecią,
4) depozyt gotówkowy lub równoważne mu zabezpieczenie w walucie inne niż waluta państwa członkowskiego, w którym składane jest zabezpieczenie,
5) udział pod warunkiem wpłaty składki w ogólnym systemie zabezpieczeń zarządzanym przez organy celne.
Wymienione powyżej formy zabezpieczenia długu celnego mogą budzić poważne wątpliwości wśród znawców polskiego prawa cywilnego. Należy jednak pamiętać o tym, że rozporządzenie wykonawcze obowiązuje na obszarze, na którym funkcjonuje kilkanaście odrębnych porządków cywilnoprawnych. Sformułowanie tego przepisu ma odzwierciedlać instytucje znane w różnych państwach członkowskich WE. W każdym z tych krajów powyższy przepis należy analizować z uwzględnieniem obowiązujących przepisów cywilnoprawnych (toteż dla przykładu można wskazać, że w Polsce przedmiotem zastawu nie mogą być nieruchomości).
Organy celne mogą odmówić przyjęcia zabezpieczenia proponowanego przez dłużnika, jeżeli uważają, że nie gwarantuje ono w sposób pewny pokrycia długu celnego.
Na wniosek osoby dłużnika, osoby mogącej stać się dłużnikiem lub osoby trzeciej składającej zabezpieczenie, organy celne zezwalają na złożenie generalnego zabezpieczenia dla wielu operacji, wobec których powstał lub może powstać dług celny.
Jak stanowi art. 199 WKC zabezpieczenie nie może zostać zwolnione dopóty, dopóki dług celny, na którego pokrycie zostało ono złożone, nie wygaśnie lub nie będzie mógł już powstać. Jeżeli dług celny wygaśnie lub nie może już powstać, zabezpieczenie zostaje niezwłocznie zwolnione. Jeżeli dług celny wygaśnie częściowo lub nie będzie mógł już powstać dla części zabezpieczonej kwoty, złożone zabezpieczenie może zostać częściowo zwolnione na wniosek osoby zainteresowanej, chyba że kwota, o którą chodzi, nie uzasadnia takiej czynności. Złożenie zabezpieczenia w gotówce nie uprawnia do żądania odsetek od organu celnego (art. 858 rozporządzenia wykonawczego).
Nie złożenie zabezpieczenia może wiązać się z konsekwencjami prawnymi. Jak stanowi art. 61 ust. 1 Prawa celnego jeżeli nie zostało złożone zabezpieczenie albo gdyby kwota złożonego zabezpieczenia nie pokryła kwoty wynikającej z długu celnego, kwota należności może być zabezpieczona na majątku dłużnika przed terminem płatności, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie zostanie ona uiszczona. W myśl art. 61 ust. 2 powołanej ustawy zabezpieczenia można dokonać również:
1) przed zaksięgowaniem kwoty należności,
2) w toku postępowania celnego lub kontroli celnej, przed wydaniem decyzji określającej kwotę należności wynikającą z długu celnego.
Przewidziana przepisami WKC instytucja zabezpieczenia długu celnego wiąże się w krajowym porządku prawnym z odrębną instytucją przewidzianą prawem krajowym – zabezpieczeniem przewidzianym w ustawie z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954). Według art. 64 Prawa celnego, jeżeli nie zostało złożone zabezpieczenie albo gdyby kwota złożonego zabezpieczenia nie pokryła długu celnego, towar, na którym ciążą należności, może być przez organ celny zajęty w celu zabezpieczenia kwoty należności, do czasu ich uiszczenia. Towar taki może zostać sprzedany przez organ celny w celu pokrycia ciążącej na nim kwoty należności. Obecnie obowiązujące przepisy odzwierciedlają wykładnię przepisów celnych i egzekucyjnych sprzed akcesji Polski do Wspólnoty, kiedy to Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z dnia 12 czerwca 2003 r. stwierdził, że przepisem szczególnym, który na podstawie art. 155 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji pozwala na zabezpieczenie należności celnych przed wydaniem decyzji w sprawie wysokości długu celnego, jest art. 241 ustawy z dnia 9 stycznia 1997 r. – Kodeks celny (Dz. U. z 2001 r. Nr 75, poz. 802, z późn. zm.), który przewiduje zajęcie lub zatrzymanie każdego towaru, jeśli nie zostało złożone zabezpieczenie.
![\"\"](\"/u_files/kreska.jpg\")
Podstawa prawna:
Orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS) z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie Bernd Giloy v Hauptzollamt Frankfurt am Main-Ost.
