Związek zawodowy stanowi formę realizacji prawa pracowników do koalicji i równocześnie jest wyrazem funkcji ochronnej. Pracownicy mają, bowiem prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych celem ochrony swoich praw i interesów. Prawo zrzeszania nie przysługuje jednak wszystkim. Ustawa o związkach ogranicza zakres podmiotowy związku zawodowego.

Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają pracownicy bez względu na podstawę stosunku pracy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami. Wbrew powszechnym opiniom związek zawodowy nie jest rodzajem stowarzyszenia, gdzie jeżeli statutu nie przewiduje ograniczeń, każdy może swobodnie przystąpić. Prawo tworzenia i wstępowania do związku nie przysługuje np. osobom wykonującym działalność gospodarczą czy też wykonującym pracę na podstawie umów cywilnoprawnych. Kwestią sporną było, czy osoba bezrobotna może korzystać z prawa koalicji. Zgodnie jednak z orzecznictwem Sądu Najwyższego osoby bezrobotne w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu nie mają prawa tworzenia związków zawodowych (Uchwała Sądu Najwyższego z 10 stycznia 1992 roku, I PZP 63/91). Trzeba podkreślić, że osoba mają status bezrobotnego nie może tworzyć związku, ale może do niego przynależeć. Jest to uzasadnione, bowiem osoby przynależące do związku, które tracą pracę i uzyskują status bezrobotnego, traciłby również przynależność związkową. Nie powinno także budzić zastrzeżeń, iż osoby bezrobotne w są „ludźmi pracy” w rozumieniu ustawy o związkach.

Czy jednak ograniczenie prawa tworzenia i wstępowania do związków zawodowych osobom zatrudnionym na podstawie umów cywilnoprawnych jest uzasadnione? Wydaje się, że tak, bowiem związek zawodowy to przede wszystkim forma realizacji ochrony pracowników, czyli z zasady strony słabszej w stosunku do pracodawcy. Trudno uznać, że taka ochrona wymagana jest dla osób np. prowadzących działalność gospodarczą.