Obowiązek złożenia określonego oświadczenia może mieć swoje źródło zarówno czynności prawnej, jak i w ogólnie obowiązujących przepisach prawa. Czynność prawna, skutkująca powstaniem powyższego obowiązku może wynikać z umowy (zazwyczaj będą to np. umowy przedwstępne), z jednostronnej czynności prawnej (np. testament), a nawet z decyzji administracyjnej.
Orzeczenie sądu, zastępujące oświadczenie woli ma charakter konstytutywny, co oznacza, iż kreuje ono rzeczywistość prawną. W takiej sytuacji powstaje tzn. fikcja prawna, iż w razie wydania orzeczenia sądu stwierdzającego obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli uważa się, że osoba ta oświadczenie takie złożyła. Powyższe oznacza, iż w razie uzyskania zastępczego oświadczenia woli, osoba która była zobligowana do złożenia oświadczenia woli nie musi już takowego oświadczenia składać (powyższe rozwiązanie stanowi konsekwencje okoliczności, iż w praktyce niemożliwym byłoby przymuszenie określonej osoby do realizacji obowiązku złożenia oświadczenia woli).
Aby możliwe było wystąpienie z powództwem o zastępcze oświadczenie woli musi istnieć skonkretyzowany, cywilnoprawny obowiązek do dokonania określonej czynności przez daną osobę, na rzecz określonego podmiotu. Przy czym żądanie wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli może dotyczyć jedynie oświadczeń woli sensu stricte. Nie można zatem żądać w drodze powództwa złożenia oświadczenia wiedzy, o charakterze informacyjnym lub sprawozdawczym.
Kolejnym, oczywistym warunkiem skuteczności powództwa o nakazanie złożenia oświadczenia woli jest uchylanie się podmiotu zobowiązanego od spełnienia swojego obowiązku. Z uchylaniem będziemy mieli do czynienia zarówno w sytuacji gdy zobowiązany wyraźnie odmawia złożenia danego oświadczenia woli, jak i gdy pozostaje w tym względzie bierny.
Zastępcze oświadczenie woli – tj. prawomocne orzeczenie sądowe uwzględniające powództwo o nakazanie złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie również w przypadku gdy dla skuteczności oświadczenia wymagana jest forma szczególna np. akt notarialny.
Prawne skutki tego rodzaju orzeczeń sądowych wskazuje m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967r. (sygn. III CZP 32/66) wskazująca, że: „Oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.). Jeżeli więc oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy.
Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.) oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich wypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.”
