Katalog podmiotów, od których pożyczki podlegać mogą niedostatecznej kapitalizacji 

Przepisy dot. niedostatecznej kapitalizacji ograniczają możliwość zaliczania do kosztów uzyskania przychodów odsetek od pożyczek udzielonych przez podmioty powiązane (do końca 2014 r.: bezpośredni udziałowiec i spółka-siostra), jeśli stopień zadłużenia podatnika wobec określonych spółek z grupy przekracza ustalony poziom (do końca 2014 r.: trzykrotność kapitału zakładowego).

Od 1 stycznia 2015 r. katalog podmiotów, od których pożyczki mogą być objęte powyższymi ograniczeniami, został znacznie poszerzony. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 16 ust. 1 pkt 60 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych¹ ustawy o pdop, do kosztów uzyskania przychodów, pod określonymi warunkami, nie zalicza się: „odsetek od pożyczek udzielonych spółce przez podmiot posiadający bezpośrednio lub pośrednio nie mniej niż 25% udziałów (akcji) tej spółki albo udzielonych łącznie przez podmioty posiadające łącznie bezpośrednio lub pośrednio nie mniej niż 25% udziałów (akcji) tej spółki”. Zgodnie natomiast z art. 16 ust. 1 pkt 61 ustawy o pdop, wyłączeniu z kosztów podatkowych podlegać mogą: „odsetki od pożyczek udzielonych spółce przez inną spółkę, jeżeli w obu tych spółkach ten sam podmiot bezpośrednio lub pośrednio posiada nie mniej niż po 25% udziałów (akcji)”.

Zatem ograniczeniami wynikającymi z przepisów o niedostatecznej kapitalizacji objęto od 2105 r. pożyczki od wszystkich podmiotów, posiadających bezpośrednio lub nawet pośrednio nie mniej niż 25% udziałów lub akcji podatnika (tj. pożyczkobiorcy). W praktyce oznacza to zaliczenie do kwalifikowanych pożyczkodawców nie tylko tzw. spółki-babki, ale również wszystkich pośrednich udziałowców, jeśli na którymkolwiek z poziomów powiązań udział w kapitale przekroczy 25% (a więc także np. spółki-prababki czy też pośrednio powiązanych spółek „siostrzanych”).

Można nawet twierdzić, że w katalogu tym znajdą się spółki zależne od podatnika – co stanowi całkowite novum, gdyż dotychczas finansowanie od spółki-córki nie podlegało ograniczeniom wynikającym z przepisów o niedostatecznej kapitalizacji.

Sposób obliczania wskaźnika procentowego udziałów (akcji)

Przy obliczaniu ilości udziałów (akcji) posiadanych przez pożyczkodawcę w kapitale dłużnika, art. 16 ust. 6 ustawy o pdop nakazuje odwołanie się do liczby praw głosu, jakie w związku z posiadanymi udziałami (akcjami) przysługują danemu podmiotowi².

W przypadku określania wartości udziału pośredniego, zgodnie z art. 16 ust. 6 ustawy o pdop, zastosowanie znajdzie art. 11 ust. 5b ustawy o pdop, zgodnie z którym: „Określając wielkość udziału pośredniego, jaki podmiot posiada w kapitale innego podmiotu, przyjmuje się zasadę, że jeżeli jeden podmiot posiada w kapitale drugiego podmiotu określony udział, a ten drugi posiada taki sam udział w kapitale innego podmiotu, to pierwszy podmiot posiada udział pośredni w kapitale tego innego podmiotu w tej samej wysokości; jeżeli wartości te są różne, za wysokość udziału pośredniego przyjmuje się wartość niższą”.

Metodę obliczania udziału pośredniego najłatwiej wyjaśnić na przykładzie: jeśli spółka A posiada 75% udziałów w spółce B, a z kolei spółka B jest właścicielem 50% udziałów w spółce C – to należy przyjąć, że spółka A posiada pośrednio 50% udziałów w spółce C.

Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach

Wykładni powyższych regulacji dotyczących udziału pośredniego dotyczy problem będący przedmiotem  interpretacji indywidualnej Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 23 marca 2015 r., sygn. IBPBI/2/423-1512/14/SD [dalej jako: Interpretacja].

Stan faktyczny dotyczył podatnika [dalej jako: Wnioskodawca], którego bezpośrednim (i jedynym) akcjonariuszem jest polski fundusz inwestycyjny zamknięty [dalej jako: Fundusz]. Z kolei 100% certyfikatów inwestycyjnych Funduszu jest własnością spółki kapitałowej [dalej jako: Inwestor] – co zapewnia jej 100% głosów na zgromadzeniu inwestorów Funduszu. Wnioskodawca wniósł do Ministerstwa Finansów o potwierdzenie, że przepisy o niedostatecznej kapitalizacji, w znowelizowanym brzmieniu, nie będą obejmować pożyczek udzielonych mu  przez Inwestora. Zdaniem Wnioskodawcy: „ustawodawca w art. 11 ust. 5b ww. ustawy, posługuje się wyłącznie pojęciem udziału. Natomiast w ww. art. 4a pkt 16 ww. ustawy, definiując pojęcie udziału na gruncie ustawy wspomina także o akcji. Wykładnia językowa i systemowa ww. przepisów implikuje zatem twierdzenie, że pojęcie Certyfikaty Inwestycyjne nie mieści się w kategorii pojęć, o których mowa w ww. przepisach ww. ustawy podatkowej”.

Organ podatkowy uznał jednak pogląd Wnioskodawcy za nieprawidłowy. Zdaniem Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach: „W tym miejscu zauważyć należy, że z brzmienia art. 16 ust. 1 pkt 60 ustawy o pdop wynika, że dla oceny wystąpienia przesłanek zastosowania ograniczeń wynikających z tego przepisów należy brać pod uwagę status podmiotu udzielającego pożyczki na dzień zawarcia umowy pożyczki. W przedmiotowej sprawie warunek powyższy został spełniony, bowiem Pożyczkodawca Spółki (Spółka A) w momencie udzielania pożyczki będzie posiadał pośrednio 100% jej udziałów, zatem bez wątpienia będzie stanowił „kwalifikowanego pożyczkodawcę”. W konsekwencji, w świetle powyższych przepisów oraz w oparciu o przedstawione we wniosku zdarzenie przyszłe wskazać należy, że pożyczki udzielane Wnioskodawcy przez Spółkę A będą podlegały ograniczeniom wskazanym w art. 16 ust. 1 pkt 60 ustawy o pdop”.

Komentarz do stanowiska Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach

Pogląd przedstawiony przez organ podatkowy w Interpretacji nie wydaje się być zgodny z literalną wykładnią przepisów ustawy o pdop. Uzasadnienie przedstawione przez Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach jest przy tym dość lakoniczne, trudno więc prześledzić poszczególne etapy dokonywania przez organ wykładni przepisów w stanie faktycznym przedstawionym przez Wnioskodawcę.

Należy podkreślić, że regulacje art. 16 ust. 1 pkt 60 i 60 ustawy o pdop wprost odwołują sią do posiadania, bezpośrednio lub pośrednio „udziałów (akcji)”. Również art. 16 ust. 6 ustawy o pdop, określający sposób obliczania wskaźnika procentowego, mówi wyłącznie o „udziałach (akcjach)” – z tytułu posiadania których podatnikowi przysługują prawa głosu. Podobnie art. 11 ust. 5b ustawy o pdop, który należy stosować przy obliczaniu udziału pośredniego, odwołuje się do: „udziału” jaki pożyczkodawca „posiada w kapitale innego podmiotu”.

W przepisie art. 4a pkt 16 ustawy o pdop doprecyzowane zostało natomiast rozumienie pojęć „udział (akcja)” – obejmują one swoim zakresem również „ogół praw i obowiązków wspólnika w spółce, o której mowa w art. 1 ust. 3” (tj. w spółce komandytowo-akcyjnej).

Nie budzi przy tym żadnych wątpliwości, że certyfikaty inwestycje wyemitowane przez Fundusz nie stanowią ani udziałów ani akcji – nie tylko w rozumieniu ustawy o pdop, ale także innych aktów prawnych. Certyfikaty inwestycyjne reprezentują prawa majątkowe uczestników funduszu, określone ustawą i statutem funduszu inwestycyjnego³. Zgodnie z ustawą z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi⁴, certyfikaty inwestycyjne stanowią, odrębną niż akcje, kategorię papierów wartościowych (art. 3 pkt 1 lit. a ustawy o obrocie instrumentami finansowymi). Fundusz inwestycyjny zamknięty jest osobą prawną, jednak nie działa w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – nie można więc twierdzić, że certyfikaty inwestycyjne wyemitowane przez taki fundusz stanowią udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.

Powyżej wskazane przepisy nakazują zatem przy ustalaniu, czy przesłanki z art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy o pdop, odwoływać jedynie do faktu posiadania przez pożyczkodawcę udziałów lub akcji wspólnika, a przy obliczaniu ich wielkości – do wzięcia pod uwagę ilości praw głosu, jakie wiążą się z tymi udziałami lub akcjami.

Nie można zatem zaaprobować poglądu wyrażonego w Interpretacji, że fakt posiadania przez Inwestora 100% certyfikatów wyemitowanych przez Fundusz jest równoważne, na mocy przepisów i niedostatecznej kapitalizacji, z posiadaniem przez Inwestora udziału pośredniego w spółach zależnych od Funduszu.

Uzasadnieniem dla stanowiska organu podatkowego nie może być przy tym fakt, że Inwestor posiada prawo głosu na zgromadzeniu inwestorów Funduszu. Taka możliwość nie wynika z regulacji ustawy o pdop, które w kontekście do praw głosu odwołują się jedynie w celu ustalenia wskaźnika procentowego posiadanych przez pożyczkodawcę udziałów lub akcji (art. 16 ust. 1 pkt 6 ustawy o pdop). Sam fakt posiadania praw głosu w organach Funduszu nie oznacza posiadania udziałów lub akcji Funduszu a w konsekwencji – spółki zależnej od Funduszu (czyli pożyczkobiorcy).

Stanowisko organu jest więc niezgodne z wykładnią gramatyczną regulacji ustawy o pdop, a nie budzi wątpliwości, że wykładnia przepisów prawa podatkowego nie powinna wykraczać poza sens słów użytych przez ustawodawcę – w orzecznictwie wskazuje się jednolicie na prymat wykładni językowej⁵. Trudno zaakceptować więc podejście Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach, tym bardziej, że bez wątpienia jest ono niekorzystne dla podatników – poszerza bowiem zakres podmiotów, od których pożyczki byłyby objęte regulacjami o niedostatecznej kapitalizacji.

Co więcej, stanowisko przedstawione w Interpretacji jest niespójne z niektórymi rozstrzygnięciami wydawanymi dotychczas przez organy podatkowe. Przykładowo, w interpretacji indywidualnej z 5 sierpnia 2014 r. wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Poznaniu (sygn. ILPB1/415-474/14-2/TW) stwierdzono, że: „(…) między Wnioskodawcą a FIZ nie dochodzi do bezpośredniego lub pośredniego zarządzania lub kontroli. Co więcej, z treści wniosku wynika, że Wnioskodawca posiadać będzie jedynie certyfikaty inwestycyjne. W związku z tym należy wskazać, że Wnioskodawca oraz FIZ nie mogą zostać uznani za podmioty powiązane w rozumieniu art. 25 ust. 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych”. Takie stanowisko zaprezentowano również w interpretacji indywidualnej Dyrektora Izby Skarbowej w Poznaniu z 16 stycznia 2012 r. (sygn. ILPB1/415-1205/11-2/AP): „(…) z powyższych regulacji wynika, że między Wnioskodawcą a Z / FIZAN nie dochodzi do bezpośredniego lub pośredniego zarządzania lub kontroli. Co więcej, z treści wniosku wynika, iż Wnioskodawca nie posiada udziału w kapitale FIZAN, a jedynie certyfikaty inwestycyjne. Mając na uwadze przedstawiony opis zdarzenia przyszłego oraz przytoczone regulacje prawne, wskazać należy, że Wnioskodawca oraz Z / FIZAN nie mogą zostać uznani za podmioty powiązane w rozumieniu art. 25 ust. 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych”.

Choć powyższe rozstrzygnięcia nie zapadły na gruncie przepisów o niedostatecznej kapitalizacji, to można by jednak stosować wypływające z nich wnioski również do tych przepisów – z uwagi na odesłanie przez art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 ustawy o pdop do art. 11 ust. 5b ustawy o pdop, który określa sposób ustalania udziału pośredniego.

Podsumowanie

Można było spodziewać się, że nowe przepisy o niedostatecznej kapitalizacji stanowić będą pole do sporów z organami podatkowymi. Na przykładzie Interpretacji Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach doskonale widać, że wykładnia dokonywana przez organy niejednokrotnie może prowadzić do niekorzystnych dla podatników skutków podatkowych, mimo, że brzmienie znowelizowanych regulacji ustawy o pdop nie daje podstaw do takiej interpretacji.

1) Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 851 ze zm. [dalej jako: ustawa o pdop].
2) Art. 16 ust. 6 ustawy o pdop: „Wskaźnik procentowy, o którym mowa w ust. 1 pkt 60 i 61, posiadanych udziałów (akcji) w spółce określa się na podstawie liczby praw głosu, jakie w związku z posiadanymi udziałami (akcjami) przysługują danemu podmiotowi; przepis art. 11 ust. 5b stosuje się odpowiednio. W przypadku wspólnika spółki, o której mowa w art. 1 ust. 3, niebędącego akcjonariuszem uważa się, że ten wskaźnik procentowy pozostaje spełniony bez względu na wielkość jego udziału w tej spółce”.
3) Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych; tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 157 ze zm.
4) Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 94 ze zm. [dalej jako: ustawa o obrocie instrumentami finansowymi].
5) Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny w uchwale z 26 marca 1996 r. (sygn. akt W 13/95): „wykładnia systemowa powinna wychodzić z założenia zgodności ustaw podatkowych z konstytucją i zmierzać do takiej interpretacji jej przepisów, która pozwala na ich zachowanie w systemie prawa, jednak tylko w granicach, w jakich pozostaje to w zgodzie z możliwym sensem słów ustaw podatkowych”. Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego: „Wykładnia językowa jest nie tylko punktem wyjścia dla wszelkiej wykładni, lecz także zakreśla jej granice w ramach możliwości sensu słów zawartych w tekście prawnym” (wyrok z 5 listopada 2009 r., sygn. akt II FSK 2194/08).