Przedmiotem tym są czynności cywilnoprawne określone w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych (Ustawa o PCC). Zgodnie z tym przepisem podatkowi podlegają enumeratywnie wymienione czynności. W literaturze powszechnie uznaje się, że katalog powyższych czynności jest wyczerpujący. Pogląd ten znajduje również potwierdzenie w orzecznictwie sądów administracyjnych. W wyroku z dnia 6 października 2006 r. (sygn. III SA/Wa 2215/06) Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie stwierdził, że: “Podatkiem od czynności cywilnoprawnych objęte są wyłącznie czynności cywilnoprawne wymienione w art. 1 ust. 1 pkt 1 Ustawy o PCC. Są to czynności prawne nazwane, regulowane przepisami polskiego prawa cywilnego”. W wyroku z dnia 29 stycznia 2008 r. (sygn. I SA/Gl 722/07) Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach wskazał, że przepisy ustawy o PCC „zawierają zamknięty katalog czynności cywilnoprawnych, objętych podatkiem od tych czynności”. Z kolei w wyroku z 6 października 2006 r. (sygn. III SA/Wa 2215/06) Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie uznał, że „podatkiem od czynności cywilnoprawnych objęte są wyłącznie czynności cywilnoprawne wymienione w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy o PCC”.

Ustanawiając zamknięty katalog czynności opodatkowanych PCC (zasada „numerus clausus”) ustawodawca zadecydował tym samym o wyłączeniu innych czynności z zakresu opodatkowania. W konsekwencji, czynności cywilnoprawne, które nie zostały wyraźnie wyliczone w ustawowym katalogu, a także umowy nienazwane, nie podlegają opodatkowaniu PCC. Co ważne, czynności niewymienione w Ustawie o PCC pozostają poza zakresem opodatkowania nawet wówczas, gdy wywołują takie same lub zbliżone skutki w sferze gospodarczej jak czynności cywilnoprawne wyraźnie wskazane w ustawowym katalogu.

Zasadę numerus clausus czynności podlegających opodatkowaniu PCC należy postrzegać w zestawieniu z ogólną zasadą prawa cywilnego, która stanowi, że o kwalifikacji każdej  czynności prawnej decyduje nie nazwa, jaką strony nadają tej czynności, lecz jej rzeczywista treść. Analiza elementów przedmiotowo istotnych pozwala na określenie, jaka czynność prawa została w istocie zawarta. Dlatego też, dla ustalenia istnienia obowiązku podatkowego w PCC, w przypadku każdej konkretnej czynności prawnej należy zbadać, jak strony uregulowały swoje wzajemne prawa i obowiązki w ramach tej czynności. To sposób ułożenia stosunków stron w ramach danej czynności powinien być miarodajny dla kwalifikacji tej czynności pod względem cywilnoprawnym, a w konsekwencji również dla oceny, czy dana czynność jest opodatkowana PCC.

Co do zasady, zgodnie z ogólną regułą prawa zobowiązań, prawidłowe wykonanie istniejącego zobowiązania przez dłużnika może polegać wyłącznie na spełnieniu takiego świadczenia, które jest zgodne z treścią tego zobowiązania. W razie zaoferowania przez dłużnika innego świadczenia niż pierwotnie ustalone, wierzyciel nie jest zobowiązany do jego przyjęcia. Ustawodawca, biorąc pod uwagę ustanowioną w art. 353 Kodeksu Cywilnego (KC) ogólną zasadę swobody umów, pozostawił jednak stronom stosunków cywilnoprawnych możliwość modyfikowania przez nie przedmiotu świadczenia. Przepis art. 453 zd. 1 KC dopuszcza możliwość tzw. świadczenia w miejsce wypełnienia (datio in solutum). Przepis ten stanowi, że „jeżeli dłużnik w celu zwolnienia się z zobowiązania spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie, zobowiązanie wygasa”. Datio in solutum polega więc na tym, że dłużnik spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie niż pierwotnie umówione, w następstwie czego zwalnia się z zobowiązania. Skutkiem świadczenia w miejsce wypełnienia jest wygaśnięcie pierwotnego zobowiązania, z zaspokojeniem wierzyciela. W świetle ogólnej zasady swobody umów prawo stron do tego rodzaju modyfikacji przedmiotu świadczenia wydaje się czymś naturalnym i zrozumiałym.

Należy podkreślić, że istotą datio in solutum jest zmiana przedmiotu świadczenia. Dłużnik, nie mogąc, czy też nie chcąc spełnić świadczenia, do którego dokonania był zobligowany zgodnie z treścią zobowiązania, oferuje w jego miejsce inne świadczenie, a wierzyciel musi zdecydować, czy je przyjmuje. W razie akceptacji wierzyciela co do zaproponowanej zmiany przedmiotu świadczenia oraz – co jest warunkiem koniecznym dla wygaśnięcia zobowiązania w tym trybie – faktycznego spełnienia świadczenia przez dłużnika, zobowiązanie wygasa w taki sam sposób jak gdyby zostało dokonane świadczenie określone w treści zobowiązania istniejącego wcześniej. Co ważne, w przypadku datio in solutum nie można mówić o zmianie istniejącego wcześniej stosunku zobowiązaniowego. Datio in solutum obejmuje wyłącznie porozumienie stron w zakresie samej realizacji zobowiązania, tj. samego dokonania dłużnego świadczenia. Sama istota łączącego strony uprzednio stosunku zobowiązaniowego stanowiącego podstawę powstania świadczenia pierwotnego nie ulega zmianie.

Mechanizm datio in solutum może znaleźć zastosowanie w stosunkach cywilnoprawnych o różnym charakterze. Świadczenie w miejsce wypełnienia może być nakierowane na spowodowanie wygaśnięcia zobowiązań wynikających z różnych źródeł, u których podstaw może leżeć czynność prawna, orzeczenie sądowe czy akt administracyjny, ale również bezpodstawne wzbogacenie czy prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Bez znaczenia pozostaje rodzaj przedmiotu świadczenia, które spełnia dłużnik w trybie datio in solutum. Jedynym warunkiem jest, aby świadczenie, co do którego strony się porozumiewają w ramach zmiany przedmiotu świadczenia, różniło się od świadczenia pierwotnie ustalonego. W szczególności zmiana przedmiotu świadczenia (datio in solutum) nie może być utożsamiana z umową sprzedaży, czy też zamiany, podlegających opodatkowaniu PCC.

Umowa sprzedaży obejmuje z jednej strony zobowiązanie sprzedawcy do przeniesienia własności rzeczy lub prawa oraz jego wydania, a z drugiej strony zobowiązanie kupującego do odebrania rzeczy lub prawa i zapłaty ceny. Tymczasem celem datio in solutum jest jedynie zmiana przedmiotu świadczenia w ramach stosunku zobowiązaniowego powstałego wcześniej. Do zmiany przedmiotu świadczenia (spełnienia innego świadczenia zamiast dłużnego) dochodzi, gdy już po powstaniu pierwotnego zobowiązania dłużnik wyraża wolę spełnienia świadczenia innego niż początkowo ustalone, a wierzyciel wyraża zgodę na takie zachowanie dłużnika. Dlatego w przypadku zmiany przedmiotu świadczenia w trybie datio in solutum nie występuje element świadczenia drugiej strony.

Natomiast przez umowę zamiany każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy lub prawa w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy. Za zamianę należy również uznać umowę, w której świadczenia każdej ze stron należą do różnej kategorii przedmiotów majątkowych, np. jedna ze stron zobowiązuje się przenieść własność rzeczy w zamian za przeniesienie prawa majątkowego. W przypadku zmiany przedmiotu świadczenia w drodze datio in solutum nie powstaje jednak zobowiązanie drugiej strony do przeniesienia własności rzeczy lub prawa. Strona umowy uzyskująca świadczenie wyraża jedynie zgodę na zmianę przedmiotu świadczenia, nie zobowiązuje się do przeniesienia własności ani rzeczy, ani prawa.

Powyższe cechy odrębne zmiany świadczenia (datio in solutum) od umowy sprzedaży oraz zamiany stanowią podstawę do przyjęcia tezy, że umowa w ramach której następuje zmiana świadczeń (w trybie art. 453 zd. 1 KC) nie podlega opodatkowaniu PCC.