Co do zasady, ostatecznie koszty ponoszone są przez stronę przegrywającą sprawę, jednak samo zainicjowanie sprawy, a także w pewnych sytuacjach podjęcie obrony będzie wymagało uiszczenia wpisu sądowego. Konieczność poniesienia kosztów sądowych może w pewnych sytuacjach stanowić barierę uniemożliwiającą dochodzenie roszczeń lub podjęcie obrony swoich praw. Z tego powodu ustawodawca wprowadził możliwość zwolnienia od kosztów sądowych w przypadkach, gdy dany uczestnik wykaże, że nie jest w stanie ich ponieść.

Zwolnienie strony z obowiązku uiszczenia kosztów sądowych może przybrać wymiar pełny oraz częściowy. Częściowe zwolnienie od tych kosztów może polegać na zwolnieniu od poniesienia albo ułamkowej lub procentowej ich części, albo określonej ich kwoty, albo niektórych opłat lub wydatków. Może też polegać na przyznaniu zwolnienia co do pewnej części roszczenia lub co do niektórych roszczeń dochodzonych łącznie. Roszczenia te lub ich części sąd oznacza w postanowieniu o przyznaniu częściowego zwolnienia od kosztów sądowych. W zakresie, w którym Sąd zwolni stronę od ponoszenia kosztów sądowych, kwoty te obciążą tymczasowo Skarb Państwa.  Zwolnienie od kosztów sądowych nigdy nie zwalnia jednak strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi.
Z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych wystąpić może zarówno osoba fizyczna jak i prawna. Wniosek taki może być złożony w formie pisemnej oraz ustnie do protokołu.

Warunkiem zwolnienia z kosztów sądowych osoby fizycznej jest wykazanie przez nią, że nie jest w stanie ponieść tych kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Do przedmiotowego wniosku strona zobowiązana jest dołączyć oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie takie sporządza się według ustalonego wzoru. Sąd może także od osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych odebrać stosowne przyrzeczenie o prawdziwości oraz rzetelności ww. oświadczenia.

Co do zasady brak dołączenia do wniosku oświadczenia o którym mowa powyżej będzie skutkował wezwaniem Sądu do uzupełnienia tego braku, jednak jeżeli wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych zostanie złożony przez reprezentującego stronę adwokata lub radcę prawnego, wówczas brak oświadczenia będzie skutkował zwrotem wniosku, bez wzywania do uzupełnienia braków formalnych.
Przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych jest możliwe także w odniesieniu do osób prawnych. Przesłanką do zwolnienia będzie w tym przypadku wykazanie, że osoba ta nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.
W celu weryfikacji danych, wskazywanych przez stronę we wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych Sąd może zarządzić stosowne dochodzenie. Powyższe będzie miało miejsce w sytuacji gdy Sąd poweźmie wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej.

Wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych każdorazowo będzie oddalony w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw.

Sąd jest także uprawniony do cofnięcia zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli okaże się, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie przepisane opłaty oraz zwrócić wydatki, jednakże w drugim wypadku sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem także częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach.

Stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, sąd, cofając zwolnienie, skazuje na grzywnę w wysokości do 1.000 złotych. Niezależnie od obowiązku uiszczenia grzywny strona taka jest także zobowiązana uiścić wszystkie przepisane opłaty i pokryć obciążające ją wydatki.