Obecnie obowiązującą zasadą jest ochrona polskiego rynku pracy i pierwszeństwo w zatrudnianiu osób będących obywatelami polskimi. Aby móc się zatrudnić, cudzoziemiec musi dysponować zezwoleniem na pracę. Przepisy przewidują jednak szereg wyjątków od tego wymogu, związanych m.in. z zatrudnianiem osób z krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE).

Cudzoziemcy w Polsce mogą prowadzić wszelką działalność zarobkową, zgodnie z obowiązującymi w naszym kraju przepisami. Jednakże podjęcie pracy na rzecz przedsiębiorcy w Polsce, w szczególności zatrudnienie na podstawie umowy o pracę wiąże się z wieloma ograniczeniami administracyjnymi.

Od 1 maja 2004 r. Polska jest członkiem Unii Europejskiej. Z obowiązującej wspólnotowej zasady swobody przepływu osób wynika, że obcokrajowcy – obywatele państw UE nie mogą być inaczej traktowani w związku z zatrudnieniem, niż obywatele polscy. Jednak ta zasada doznaje także szeregu wyjątków w związku z wprowadzonymi w traktacie akcesyjnym tzw. okresami przejściowymi, które oznaczają możliwość stosowania przez dane państwo własnych, krajowych regulacji dotyczących danej dziedziny (i przez to niestosowania odpowiednich regulacji unijnych).

W niniejszym opracowaniu zostaną najpierw omówione ogólne zasady zatrudniania cudzoziemców, które mają zastosowanie do wszystkich osób nie będących obywatelami Polski. Szczególne zasady obowiązujące przy zatrudnianiu pracowników z krajów UE oraz kwestie obowiązujących okresów przejściowych i ich konsekwencje znajdą się w II części opracowania.

Przepisy regulujące administracyjno-prawną problematykę zatrudnienia osób przybywających do Polski z zagranicy w celu podjęcia pracy zawiera rozdział 16 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 z późn. zm.) – dalej u.p.z.r.

Obecnie obowiązujący przepis art. 87 u.p.z.r. wprowadza – odmiennie niż do tej pory – zasadę, w myśl której cudzoziemcy mogą podejmować zatrudnienie w Polsce tylko w przypadkach wskazanych ustawowo. Innymi słowy, nie jest możliwe zatrudnienie cudzoziemca, niespełniającego warunków wskazanych w powołanym wyżej artykule.

Podejmowanie pracy na zasadach obowiązujących obywateli polskich dotyczy wyłącznie cudzoziemców będących obywatelami państw Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, które nie są członkami UE, oraz m.in. uchodźców, osób mających: zgodę na pobyt tolerowany, zezwolenie na osiedlenie się w Polsce itp. – a więc osób wymienionych w art. 87 ust. 1 pkt 1-9 u.p.z.r. Prawo zatrudnienia bez zezwolenia mają także obywatele państwa niebędącego stroną umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, ale które może korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umowy zawartej przez to państwo ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi. Przykładem takiego państwa jest obecnie Szwajcaria.

Warto wspomnieć, że uprawnienie do wykonywania pracy bez konieczności uzyskiwania dotyczy także osób, które uzyskały ochronę na terytorium Polski. Osobami takimi, zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1695 z późn. zm.) – dalej u.o.c.p., są osoby którym:

• nadano status uchodźcy,
• udzielono ochrony uzupełniającej,
• udzielono azylu,
• udzielono zgody na pobyt tolerowany,
• udzielono ochrony czasowej.

Osoba taka powinna legitymować się kartą pobytu, wydawaną na podstawie przepisów u.o.c.p. Wyżej wskazani cudzoziemcy – z wyjątkiem osób, którym udzielono azylu – korzystający z ochrony na terytorium RP mają prawo podejmowania zatrudnienia bez konieczności uzyskiwania zezwolenia na pracę.
Prawo do zatrudnienia na zasadach określonych dla Polaków mają również osoby będące dla cudzoziemca – obywatela kraju UE, EOG, lub państwa niebędącego członkiem UE lub EOG korzystającego ze swobody przepływu osób:

• członkiem rodziny (osobą pozostającą w związku małżeńskim uznawanym przez prawo Rzeczypospolitej Polskiej lub jego zstępnym – dzieckiem, w tym dzieckiem przysposobionym, wnukiem itp.),
• zstępnym małżonka tego cudzoziemca, w wieku do 21 lat lub pozostającym na utrzymaniu tego cudzoziemca lub jego małżonka lub
• wstępnym tego cudzoziemca lub jego małżonka, pozostającym na utrzymaniu tego cudzoziemca lub jego małżonka.

Prawo podejmowania zatrudnienia ma także cudzoziemiec niebędący obywatelem państwa UE lub EOG, który był członkiem rodziny obywatela państwa UE lub EOG i zachował prawo pobytu w przypadku rozwodu, unieważnienia małżeństwa, śmierci lub wyjazdu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obywatela UE lub EOG, w przypadkach wskazanych w art. 19 ust. 2-3 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 144, poz. 1043 z późn. zm.).

Przepisy u.p.z.r. przewidują z góry zwolnienie z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę przez niektóre kategorie cudzoziemców, inne niż obywatele państw UE i EOG, uchodźcy i cudzoziemcy, którym udzielono ochrony na terytorium RP. Osoby te są wymienione w art. 87 ust. 2 u.p.z.r. Zalicza się do nich m.in. osoby posiadające ważną Kartę Polaka, a także osoby w stosunku do którego umowy międzynarodowe lub odrębne przepisy dopuszczają wykonywanie pracy bez konieczności posiadania zezwolenia (przykładem takich osób mogą być pracownicy naukowi i dydaktyczni uczelni i szkół wyższych oraz jednostek badawczo-rozwojowych).

W pozostałych przypadkach cudzoziemiec może legalnie podejmować zatrudnienie jeżeli posiada zezwolenie na pracę oraz legalnie przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 87 ust. 1 pkt 12 u.p.z.r.).
Zgodnie z art. 88 u.p.z.r. zezwolenie na pracę cudzoziemca należy uzyskać w następujących przypadkach:

• gdy cudzoziemiec wykonuje pracę na terytorium Polski na podstawie umowy z podmiotem, którego siedziba lub miejsce zamieszkania albo oddział, zakład lub inna forma zorganizowanej działalności znajduje się na terytorium Polski;
• jeżeli cudzoziemiec przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres przekraczający łącznie 6 miesięcy w ciągu kolejnych 12 miesięcy – w związku z pełnieniem funkcji w zarządzie osoby prawnej wpisanej do rejestru przedsiębiorców lub będącej spółką kapitałową w organizacji;
• cudzoziemiec wykonuje pracę u pracodawcy zagranicznego i jest delegowany na terytorium Polski na okres przekraczający 30 dni w roku kalendarzowym do oddziału lub zakładu podmiotu zagranicznego, jego podmiotu zależnego lub podmiotu powiązanego długoterminową umową o współpracy z pracodawcą zagranicznym;
• wykonuje pracę u pracodawcy zagranicznego i jest delegowany na terytorium Polski na okres przekraczający 3 miesiące w ciągu kolejnych 6 miesięcy w innym celu niż wskazany wyżej.

Ponadto zezwolenia wymaga także wykonywanie usług eksportowych, tj. wykonywanie pracy u pracodawcy zagranicznego, nieposiadającego oddziału, zakładu lub innej formy zorganizowanej działalności na terytorium Polski. Cudzoziemiec wykonujący usługę eksportową jest wówczas delegowany do Polski w celu realizacji usługi o charakterze tymczasowym i okazjonalnym (art. 88 pkt 4 u.p.z.r.).

Rozstrzygającym kryterium o uwzględnieniu wniosku bądź odmowie wyrażenia zgody na zatrudnienie cudzoziemca jest ocena sytuacji na lokalnym rynku pracy w danym środowisku i miejscu, dokonywana z zastosowaniem zasady komplementarności (uzupełnienia).

Zasadą jest bowiem umożliwienie zatrudnienia osobom posiadający ściśle określone i poszukiwane przez danego pracodawcę kompetencje. Zatrudnienie osoby nie będącej obywatelem polskim może mieć miejsce tylko w sytuacji konieczności uzupełnienia braku na lokalnym rynku pracy, albo konieczności zachowania odpowiedniej kontroli przez zagraniczny podmiot dominujący w danym przedsiębiorstwie.

Opracowanie na podstawie wymienionych przepisów