Najistotniejszą cechą umowy przewłaszczenia własności ruchomości (np. maszyn i urządzeń produkcyjnych, pojazdu mechanicznego, itp.) na zabezpieczenie jest pozostawienie rzeczy przewłaszczanej w posiadaniu powierzającego, co umożliwia mu dalsze gospodarcze wykorzystywanie przedmiotu przewłaszczenia.
Elementy stosunku prawnego przewłaszczenia rzeczy ruchomej na zabezpieczenie są następujące:
– przeniesienie własności rzeczy przez dłużnika lub osobę trzecią na bank;
– zobowiązanie banku do powstrzymania się od rozporządzania tą rzeczą (np. jej sprzedaży);
– zastrzeżenie mocą którego dłużnik lub osoba trzecia pozostaje posiadaczem zależnym rzeczy w stosunku do banku, czyli zachowuje władanie rzeczą;
– zastrzeżenie dokonania zwrotnego przeniesienia własności rzeczy przez bank na dłużnika lub osobę trzecią w razie spłacenia zabezpieczonego długu.
W sytuacji niespełnienia przez dłużnika świadczenia w terminie – wobec założenia, że celem zawarcia umowy przewłaszczenia własności rzeczy ruchomej na zabezpieczenie jest zabezpieczenie wierzytelności banku – zaspokojenie się banku z przedmiotu przewłaszczenia stanowi zasadnicze zagadnienie związane z ww. umową. Okoliczność, że bank na mocy przedmiotowej umowy jest właścicielem rzeczy przewłaszczonej nie oznacza że bank jest natychmiast zaspokojony, a wierzytelność automatycznie wygasa.
Najczęściej spotykanym w praktyce sposobem zaspokojenia banku jest przejęcie rzeczy przez wierzyciela w miejsce spełnienia zabezpieczanej wierzytelności. Z chwilą przejęcia bank przestaje być wierzycielem i powiernikiem (fiducjariuszem) dłużnika stając się „zwyczajnym” właścicielem rzeczy.
Drugi sposób to sprzedaż przewłaszczonych rzeczy przez bank lub jego pełnomocnika (bank może udzielić pełnomocnictwo również dłużnikowi) w drodze publicznej licytacji, przetargu, na giełdzie, z wolnej ręki, etc. i zaspokojenie się z sumy uzyskanej z tej sprzedaży. Zaznaczyć trzeba, że jeżeli kwota zapłacona przez kupującego jest wyższa niż kwota nieuregulowanej wierzytelności, bank obowiązany jest rozliczyć i zwrócić dłużnikowi lub osobie trzeciej różnicę.
Spotyka się także metodę zaspokojenia banku poprzez oddanie przewłaszczonej rzeczy w dzierżawę lub najem z zaliczeniem czynszu na poczet zabezpieczonej wierzytelności.
Określenie sposobu zaspokojenia się banku z przewłaszczonej rzeczy oraz warunków dokonania tej czynności nie należy do przedmiotowo istotnych (niezbędnych) elementów umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie. Może jednak być zawarte w takiej umowie, stanowiąc jej element uboczny i wówczas – co bardzo istotne – wiąże strony. Gdy umowa nie zawiera postanowień regulujących metody i tryb zaspokojenia się banku z przewłaszczonej rzeczy, bank może zaspokoić się – według swego wyboru – w każdy sposób, który nie jest sprzeczny z treścią stosunku prawnego łączącego strony, umową lub zasadami współżycia społecznego (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 czerwca 1995 r., I CR 7/95, opubl. OSNC 1995/12 poz. 183).
Niewątpliwie dobrą praktyką jest zamieszczanie w umowach przewłaszczenia własności na zabezpieczenie sposobów, trybu i warunków zaspokojenia się banku z przewłaszczonych rzeczy w wypadku niewypłacalności dłużnika, gdyż takie postanowienia porządkują i precyzują katalog uprawnień i obowiązków stron umowy, a co za tym idzie minimalizują ryzyko wątpliwości i konfliktu.
W orzecznictwie wskazuje się, że zakres praw i obowiązków stron umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie oraz skutki dokonywanych przez nie czynności winny być ustalone w oparciu o treść umowy, w połączeniu z dyrektywą interpretacyjną zawartą w art. 65 § 2 KC, w myśl której w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Zastosowanie tutaj znajdą także inne przepisy Kodeksu cywilnego, m. in. art. 355 KC określający obowiązek lojalności kontraktowej i współdziałania w wykonywaniu zobowiązania, obciążający zarówno dłużnika, jak i bank (tak: Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 06 listopada 1998 r., I ACa 787/98, opubl. OSA 1999/11-12 poz. 51).
Z zasad lojalności kontraktowej wynika nie tylko uprawnienie banku do zaspokojenia się z przewłaszczonych rzeczy, ale i jego obowiązek podjęcia działań zmierzających do wykonania ciążącego na nim z mocy postanowień umowy przewłaszczenia własności na zabezpieczenie zobowiązania, czyli umorzenia zobowiązania dłużnika wynikającego np. z umowy kredytu lub pożyczki. Umowa przewłaszczenia własności na zabezpieczenie nie jest bowiem zawierana z zamiarem trwałego wyzbycia się rzeczy, ale w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności (tak: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 września 1995 r., III CZP 125/95, opubl: OSNC 1996/1, poz. 11).
Bank obowiązany jest zatem do powstrzymania się od zaniechań prowadzących do zmniejszenia wartości przewłaszczonych rzeczy, np. bank nie powinien pozostawać bierny w korzystaniu ze swoich uprawnień, ponieważ wraz z upływem czasu spada wartość przedmiotu przewłaszczenia, co jest procesem niekorzystnym dla dłużnika. Ponadto w razie przejęcia przewłaszczonych rzeczy bank powinien podejmować wszelkie działania zmierzające do utrzymania ich wartości, takie jak właściwa konserwacja czy odpowiednie przechowywanie (tak: SA, I ACa 787/98, jw.).
