Początkowo nazwano go uszlachetnionym podatkiem obrotowym i był doskonalszą wersją istniejącego już wówczas podatku kaskadowego. Podatek kaskadowy bowiem charakteryzował się tym, że zapłacony wcześniej podatek wchodził jako składnik ceny do podstawy opodatkowania w fazach następnych co niewątpliwie stanowiło jego wadę.

 

Pomimo przedstawienia wydawałoby się doskonałej koncepcji podatku od wartości dodanej przez długie lata nie znajdował on zastosowania. Dopiero w 1954 roku jako pierwsza na wprowadzenie do stosowania podatku od wartości dodanej zdecydowała się Francja. Jak się okazało koncepcja podatku od wartości dodanej szybko zyskała wielu zwolenników i rozprzestrzeniła się na wiele krajów. Niewątpliwie przyczyniła się do tego idea wspólnej Europy w 1950 r. i podjętych działań zmierzających do ustanowienia i funkcjonowania rynku wewnętrznego charakteryzującego się swobodnym przepływem towarów, usług, osób i kapitału. Tu też po pierwszy pojawiła się potrzeba harmonizacji ustawodawstw, w tym również podatku od wartości dodanej. Obecnie podatek od wartości dodanej stosowany jest we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej oraz kilkudziesięciu krajach świata.

Podatek od towarów i usług na świecie przyjęło się nazywać podatkiem od wartości dodanej (ang. Value Added Tax) i należy do grupy podatków o charakterze pośrednim.

Konstrukcja podatku od towar i usług ma co do zasady umożliwić jak najmniejszy wpływ na ostateczną cenę towaru i usługi podlegającej opodatkowaniu poprzez jego „przerzucalność” na kolejne fazy obrotu. Można zatem stwierdzić, że przedsiębiorca dzięki tej „przerzucalności” jest tylko materialno-technicznym podatnikiem podatku od towarów i usług. Ekonomicznym podatnikiem zaś będzie ostateczny odbiorca towaru lub usługi czyli konsument. Stąd też często pojawiające się określenie na podatek VAT jako podatek konsumpcyjny.

Podstawą opodatkowania powinna być wartość dodana, czyli różnica pomiędzy wartością sprzedaży a zakupów. Definiując w taki sposób podstawę opodatkowania wskazujemy na główną zaletę podatku VAT tj. eliminację kumulacji obciążeń.

Kolejną cechą podatku od wartości dodanej jest jego wielofazowość, która polega na obciążeniu wzrostu wartości towaru lub usługi w kolejnej fazie obrotu gospodarczego. Opodatkowanie w kolejnych fazach obrotu tylko przyrostu wartości pozwala wyeliminować zjawisko kumulacji i opodatkowywania w każdej fazie obrotu pełnej wartości sprzedaży. Przebieg takiego obrotu zwykle  rozpoczyna się u producenta a kończy u konsumenta.

Sposób w jaki ustala się wartość dodaną dla uczestnika danego obrotu polega na tym, że od kwoty podatku należnego od sprzedaży dokonanej przez danego przedsiębiorcę czy sprzedawcę potrąca się kwotę podatku zapłaconego przez tego przedsiębiorcę czy sprzedawcę przy zakupach dóbr i usług przeznaczonych do produkcji czy sprzedaży.

Zapłata podatku od wartości dodanej odbywa się poprzez cząstkowe wpłaty wnoszone przez kolejnych uczestników obrotu aż do ostatecznego odbiorcy (konsumenta). To właśnie ostateczny odbiorca jest faktycznym podatnikiem podatku od wartości dodanej. Pozostali uczestnicy obrotu w zasadzie naliczają podatek od całości sprzedaży towarów lub usług ale płacą tylko różnicę pomiędzy podatkiem naliczonym a zapłaconym w związku z wcześniejszym nabyciem towarów i usług, wskazanych w fakturach dotyczących nabycia lub dokumentach celnych.

W zależności od tego jaka będzie relacja podatku naliczonego wynikającego ze sprzedaży towarów i usług w stosunku do podatku zapłaconego wynikającego z nabycia towarów i usług, tak będzie wartość podatku do zapłaty lub zwrotu od organu podatkowego.
Różnica może być ujemna (np. w przypadku gdy do produktu ma zastosowanie niższa stawka podatku niż materiały, z których został wytworzony). Podatnik ma wówczas prawo do zwrotu nadpłaconego podatku z urzędu skarbowego. W polskiej nomenklaturze podatkowej podatek, który przedsiębiorca wpłaca do organu podatkowego nazywamy podatkiem należnym zaś podatek, który podatnik zapłacił w związku z nabyciem towarów i usług nazywamy podatkiem naliczonym.

Aby można było dokonywać rozliczeń podatku od wartości dodanej według wyżej opisanego schematu podatnik ma obowiązek prowadzić ewidencję zarówno sprzedaży jak i nabycia towarów i usług. Dokumentowanie transakcji po stronie zakupów i sprzedaży pozwala w sposób czytelny i nie budzący wątpliwości obliczyć prawidłową wysokość podatku.

Istotną cechą podatku od towarów i usług jest jego powszechność. Przejawia się ona w szeroko pojmowanym zakresie podmiotowym i przedmiotowym opodatkowania. Zasadą bowiem jest, że podatek od towarów i usług obejmuje wszelkie transakcje. a zwolnienia stanowią jedynie wyjątki od zasady i są szczegółowo opisane w przepisach prawa.