Całkowicie nową instytucją na gruncie polskich regulacji jest możliwość rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym.
Co do zasady w zakresie kolejności zaspokajania wierzycieli obowiązuje zasada pierwszeństwa. Prawa wpisane wcześniej mają pierwszeństwo przed prawami wpisanymi później. Do tej pory wykluczone było (poza sytuacją w której wszyscy wyprzedzający wierzyciele zgodziliby się na zmianę kolejności) aby zaspokojenie wierzyciela, który ustanowił hipotekę później niż pozostali wierzyciele nastąpiło przed nimi. Jeśli prawo wpisane wcześniej wygasało to następowało przesuniecie kolejnych uprawnionych. Powyższa zasada oczywiście nadal obowiązuje, jednak ustawodawca dopuścił możliwość rozporządzenia przez właściciela nieruchomości opróżnionym miejscem hipotecznym.
Instytucja rozporządzenia opróżnionym miejscem hipotecznym została wprowadzona w wyniku problemów, z którymi zmagać musieli się właściciele obciążonych nieruchomości. Praktyka dostarczyła bowiem przypadków, w których właściciel nieruchomości, nie będący osobistym dłużnikiem wierzycieli spłacał zadłużenie z uzyskanego kredytu i nie mógł zaofiarować nowemu kredytobiorcy takiego samego zabezpieczenia, jak posiadał poprzedni wierzyciel. Obecnie ustawodawca na mocy nowego art. 101 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece wprowadził możliwość, że w razie wygaśnięcia hipoteki właściciel nieruchomości (każdoczesny) może w granicach wygasłej hipoteki rozporządzić opróżnionym miejscem hipotecznym. Może on ustanowić na tym miejscu nową hipotekę albo przenieść na nie za zgodą uprawnionego którąkolwiek z hipotek obciążających nieruchomość. Przeniesienie hipoteki na opróżnione miejsce musi mieścić się w granicach wygasłej hipoteki (na przekroczenie granic wygasłej hipoteki niezbędna byłaby zgoda pozostałych wierzycieli). Przeniesienie w opróżnione miejsce hipoteczne innej hipoteki następuje w drodze umowy miedzy właścicielem a wierzycielem (umowna zmiana pierwszeństwa hipotek), a ponieważ ta umowa jest podstawą wpisu oświadczenia stron powinny być złożone w formie z notarialnie poświadczonymi podpisami.
Jeżeli hipoteka wygasła tylko częściowo, właściciel może rozporządzać opróżnionym miejscem hipotecznym w tej części.
Uprawnienie do rozporządzenia opróżnionym miejscem hipotecznym jest wykluczone jeżeli wygaśnięcie hipoteki nastąpiło na skutek przeprowadzonej egzekucji z nieruchomości. Powyższe zastrzeżenie, wprowadzone przez ustawodawcę jest oczywistą konsekwencją, iż zgodnie z art. 1000 k.p.c. nieruchomość, której własność została przysądzona wolna jest od wszelkich praw i roszczeń ciążących na nieruchomości.
Z uprawnienia do rozporządzenia opróżnionym miejscem hipotecznym wierzyciel powinien skorzystać w chwili wykreślania hipoteki, lub ujawnić wówczas uprawnienie do rozporządzania. Brak dokonania powyższego w chwili wykreślania hipoteki wygasłej powoduje, że uprawnienie do rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym wygasa.
Właściciel nieruchomości może zobowiązać się względem wierzyciela, iż przysługująca mu hipoteka zostanie przeniesienia na opróżnione miejsce. Takie roszczenie wierzyciela podlega ujawnieniu w księdze wieczystej (w takim przypadku hipoteka uzyskuje przyrzeczone miejsce, z chwilą gdy stało się wolne). Właściciel nieruchomości nie może się jednak skutecznie zrzec prawa do rozporządzenia opróżnionym miejscem. Uprawnienie to nie podlega także zajęciu, jednak po wszczęciu egzekucji z nieruchomości uprawnienie zostaje wstrzymane.
