Ustawą z dnia 28 lipca 2005 roku, o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Kpc) dokonano gruntownej nowelizacji przepisów arbitrażowych. Z uzasadnienia rządowego projektu ustawy nowelizującej wynikało, iż celem wprowadzonych zmian było polepszenie funkcji arbitrażu jako alternatywnego sposobu rozwiązywania sporów. Ponadto opracowywanie ustawy nowelizującej stanowiło okazję do uwzględnienia w polskim ustawodawstwie ustawy modelowej UNCITRAL. Powołana ustawa modelowa jest dokumentem opracowanym przez Komisję Prawa Handlowego ONZ a następnie przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne ONZ jako wzorzec krajowych uregulowań problematyki postępowania arbitrażowego. Wobec czego konsekwencją nowelizacji było dostosowanie prawa krajowego do standardów międzynarodowych.
Problematyce sądownictwa polubownego poświęcono, część piątą Kpc, dzieląc ją jednocześnie na osiem tytułów. W tytule pierwszym ujęto przepisy ogólne. Wynika z niej, iż generalnie przepisy Kpc znajdują zastosowanie do postępowań prowadzonych przed sądem polubownym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a w określonych w ustawie przypadkach, także gdy miejsce postępowania znajduje się poza granicami Polski lub jest nieoznaczone. Powyższe jest zgodne z fundamentalną zasadą autonomii woli stron, zgodnie z którą o miejscu postępowania decydują strony, a w braku ich decyzji sąd polubowny. Ponadto w przepisach ogólnych zawarta została definicja rozstrzygnięć, które mogą zostać poddane pod sąd polubowny. Wynika z niej, iż strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe mogące być przedmiotem ugody sądowej, za wyjątkiem spraw o alimenty. Ponadto tytuł pierwszy wprowadza pierwszą wyraźną różnicę pomiędzy postępowaniem przed sądami powszechnymi, mianowicie sądy tę mogą w przeciwieństwie do arbitrażu podejmować jedynie czynności przewidziane w ustawie.
Tytuł drugi poświęcony został problematyce zapisu na sąd polubowny, który to został zdefiniowany jako umowa pomiędzy stronami zawierająca przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór ma wyniknąć. W przeciwieństwie do poprzednio obowiązujących przepisów, w obecnym brzmieniu ustawodawca przewidział możliwość wskazania stałego sądu polubownego. Bardzo istotnym uregulowaniem z punktu widzenia stron sporu, jest art. 1166 Kpc, który jednoznacznie stwierdza, iż poddanie się pod rozstrzygnięcie sądu polubownego nie wyłącza możliwości zabezpieczenia swoich roszczeń przed sądem powszechnym.
Przepisy zawarte w tytule trzecim, poświęconym składowi sądu polubownego, mają doniosłe znaczenie dla jakości postępowania, o której w pierwszej kolejności decyduje odpowiedni dobór arbitrów. Fundamentalne znaczenie ma również wymóg niezależności i bezstronności arbitra połączony z obowiązkiem ujawnienia wszelkich okoliczności mogących budzić wątpliwości w tym zakresie. W przepisach artykułów 1180 – 1182 Kpc odzwierciedlone zostały przede wszystkim zasady właściwości sądu polubownego oraz zasada, zgodnie z którą skuteczność zapisu na sąd polubowny bada się niezależnie od ważności umowy głównej.
Tytuł piąty reguluje procedurę postępowania przed sądem polubownym. W tym również tytule, wyraźnie zaznaczona został zasada równości stron postępowania. Zgodnie z jej treścią każda ze stron ma prawo do wysłuchania i przedstawienia swoich twierdzeń oraz dowodów na ich poparcie. Warto również wskazać, iż w porównaniu do poprzednio obowiązujących przepisów, pominięto zasadę, zgodnie z którą sąd polubowny nie mógł zaniechać wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy. Powodem usunięcia tejże regulacji była jej niekompatybilność z przyjętą powszechnie zasadą kontradyktoryjności.
Tytuł szósty poświęcony został wyrokowi sądu polubownego. Bezwątpienia najbardziej charakterystyczną zasadą arbitrażu jest, wyrażona w tymże tytule, możliwość orzekania w oparciu o zasady słuszności (ex aequo et bono). W każdym jednak wypadku sąd zawsze powinien brać pod uwagę postanowienia umowy oraz przyjęte dla danego stosunku prawnego zwyczaje. Wyraźną odmiennością pomiędzy sądownictwem powszechnym a arbitrażem jest również art. 1197 Kpc. Zgodnie z jego treścią wyrok sądu polubownego powinien zawierać „motywy rozstrzygnięcia”, co rzecz jasna nie może być traktowane jednoznacznie z uzasadnieniem obowiązującym w sądownictwie powszechnym. Taka redakcja przepisu pozwala na domniemanie, iż forma „motywów rozstrzygnięcia” jest w zasadzie dowolna, z zastrzeżeniem, iż powinna ona wskazywać na fakty i okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia.
Kolejny tytuł reguluję problematykę skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Należy wyjaśnić, iż skarga ta jest jedynym i nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia wyroków wydanych w Polsce. Przesłanki skargi wymienione zostały enumeratywnie w art. 1206 Kpc. Wobec powyższego sąd powszechny rozpoznając skargę bada wyłącznie wskazane wyżej przesłanki. Nie jest on zatem uprawniony do rozpoznania sprawy co do meritum. Sąd uwzględniając skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego, uchyla ten wyrok, eliminując go jednocześnie z obrotu prawnego. Warto zauważyć iż, nie jest to „uchylenie do ponownego rozpoznania”, nie generuje zatem żadnego nakazu dla stron czy arbitrów o ponowne rozpoznanie sprawy. Tym samym sąd nie jest władny udzielać jakichkolwiek wytycznych dla arbitrów odnośnie ponownego rozstrzygnięcia, a każdym razie arbitrzy nie będą takimi wytycznymi związani.
Ostatni z tytułów równa moc prawną wyroków sądów powszechnych i polubownych. Wyroki takie korzystają bowiem z powagi rzeczy osądzonej, co następuje po ich uznaniu (w przypadku wyroków nie nadających się do egzekucji) lub nadaniu im klauzuli wykonalności przez sąd powszechny.
Podsumowując należy wskazać na coraz donioślejszą rolę sądownictwa polubownego, zarówno w polskim jak i międzynarodowym obrocie prawnym. Bezsprzecznie przewagą arbitrażu nad sądownictwem powszechnym jest wspomniana wcześniej możliwość orzekania w oparciu o zasady słuszności jak również fakt, iż na arbitrów wybierani są najczęściej eksperci, biegli w sprawach, których spór dotyczy. Ponadto należy przypomnieć, iż w przeciwieństwie do sądownictwa powszechnego wyroki arbitrów nie muszą być ujawniane.
