Powyższa zasada, pomimo iż kluczowa dla pewności obrotu doznaje niekiedy wyjątku gdy rygorystyczne przestrzeganie zasady pacta sunt servanda mogłoby prowadzić do rezultatów rażąco niesprawiedliwych. Wyjątek taki ustawodawca przewidział m.in. w art. 357¹ k.c., który stanowi, że „jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienia świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.”

Treść powyższej normy prawnej umożliwia zatem wystąpienie jednej ze stron umowy do Sądu z roszczeniem o zmianę sposobu wykonania zobowiązania, zmianę wysokości świadczenia lub nawet rozwiązanie umowy. Roszczenie takie może być uzasadnione wyłącznie w razie łącznego spełnienia następujących warunków:

a. NADZWYCZAJNA ZMIANA STOSUNKÓW
W doktrynie oraz piśmiennictwie przyjmuje się, że zmiana stosunków oznacza, iż okoliczności, warunki, położenie czy sytuacja, w której działają strony staje się inna niż w chwili zawarcia umowy¹. Przez zmianę stosunków rozumie się obiektywne przekształcenia stosunków społecznych, a zwłaszcza gospodarczych o charakterze powszechnym². Stan rzeczy powstały na skutek zmiany stosunków musi być niespodziewany oraz wyjątkowy, normalnie niespotykany. W doktrynie podkreśla się, że nadzwyczajna zmiana stosunków nie musi mieć charakteru „katastroficznego”.³ Wskazuje się również, że zmiana stosunków powinna doprowadzić do zniweczenia pierwotnych kalkulacji stron zobowiązania⁴. W piśmiennictwie podkreśla się, że zdarzenia sprawcze mogą lecz nie muszą mieć wyjątkowego charakteru; natomiast niezwykły, normalnie niespotykany wymiar musi mieć zmiana stosunków nimi wywołana.

b. WYKONANIE OBOWIĄZKÓW UMOWNYCH W NIEZMIENIONEJ POSTACI PROWADZIŁOBY DO NADMIERNEGO UTRUDNIENIENA SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA LUB GROŹBY RAŻĄCEJ STRATY DLA JEDNEJ ZE STRON,

Rygorystyczne przestrzeganie zasady pacta sunt servanda może prowadzić do rezultatów rażąco niesprawiedliwych. Jak wskazuje doktryna „oznaczać ono może zmuszenie dłużnika do dokładnego wykonania zobowiązania, chociaż łączy się ono z niewspółmiernie wysokimi kosztami w stosunku do ekonomicznej wartości świadczenia”⁵ Z tych względów ustawodawca umożliwia zmianę stosunku prawnego przy uwzględnieniu okoliczności zaistniałych już po zawarciu umowy, których znaczenie dla wykonania zobowiązania okazuje się na tyle istotne, że ich pominięcie prowadziłoby do znacznego i nieusprawiedliwionego zachwiania równowagi umownej, a tym samym naruszenia reguł słuszności kontraktowej. Przyjęta w art. 357¹ k.c. koncepcja regulacji klauzuli rebus sic stantibus realizuje postulat równej ochrony interesów dłużnika i wierzyciela.

c. ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY MIĘDZY PRZESŁANKAMI a. i b.

Treść art. 357¹ k.c. wymaga istnienia związku przyczynowego pomiędzy nadmierną trudnością świadczenia lub groźbą rażącej straty a nadzwyczajną zmianą stosunków.

W przypadku łącznego spełnienia się opisanych powyżej przesłanek strona umowy może wystąpić do Sądu z żądaniem zmiany treści wiążącego ją zobowiązania, zmiany wysokości świadczeń lub nawet rozwiązania umowy. Sąd podejmując decyzję o ingerencji w stosunek umowny kieruje się interesem obu stron oraz zasadami współżycia społecznego.  W przypadku orzeczenia o rozwiązaniu umowy Sąd może w miarę potrzeby orzec także o wzajemnych rozliczeniach rozliczeniach stron.

1) por. P. Machnikowski System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5, Warszawa 2006,s. 546).
2) Por. Z. Radwański, Zobowiązania część ogólna C.H. Beck, s. 234.
3) Por. A. Rzetecka-Gil, komentarz, LEX/el. 2010 Komentarz do art.357(1) Kodeksu cywilnego Stan prawny: 2010.01.08
4) A. Brzozowski, Regulacja wpływu zmiany okoliczności na zobowiązania w świetle nowelizacji kodeksu cywilnego z dnia 28 lipca 1990 r. Palestra 1992/5-6/19
5) Prof. dr hab. Adam Brzozowski, Komentarz Tom I Kodeks Cywilny pod red. K. Pietrzykowski Wydawnictwo C.H.BECK Warszawa 2002, str. 686