Spółdzielnia socjalna nie jest typową spółdzielni. Ten rodzaj podmiotu został w Polsce wprowadzony Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 99, poz. 1001), odpowiednio nowelizującą ustawę z 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zmianami).
Obecnie podstawa prawną do działalności spółdzielni socjalnych jest obowiązująca od 6 lipca 2009 roku ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651).
Nadrzędnym celem działalności spółdzielni socjalnych jest powrót do uregulowanego życia społecznego i zawodowego spółdzielców. Drugim celem spółdzielców jest prowadzenie przedsiębiorstwa w oparciu o wspólną pracę. Spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność społeczną, kulturalno-oświatową oraz społecznie użyteczną – zarówno na rzecz swoich członków jak również środowiska lokalnego. cele te są finansowane z nadwyżki bilansowej, która nie może być podzielona między członków spółdzielni.
Spółdzielnia socjalna jest osobą prawną i podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego na wniosek założycieli. Nietypowe jest to, ze mogą ją założyć jedynie osoby z pełną zdolnością do czynności prawnych i równocześnie zaliczające się do przynajmniej jednej z następujących kategorii:
- bezrobotni,
- niepełnosprawni,
- uzależnieni od alkoholu, narkotyków lub środków odurzających,
- chorzy psychicznie,
- osoby opuszczające więzienie, które mają trudności z reintegracją społeczną,
- uchodźcy uczestniczący w indywidualnym programie integracji.
Założycieli musi być minimum pięciu. Muszą dołączyć do wniosku o wpis do KRS zaświadczenia potwierdzające ich status, jako osób należących do wymienionych kategorii (orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, zaświadczenie powiatowego urzędu pracy o statusie bezrobotnego, zaświadczenie o statusie bezdomnego realizującego indywidualny program wychodzenia z bezdomności, o zakończeniu przez osoby uzależnione wymaganych programów terapeutycznych itp.).
Założona spółdzielnia musi w obrocie posługiwać się oznaczeniem „Spółdzielnia Socjalna”.
Krąg osób i podmiotów może być szerszy niż krąg założycieli. Spółdzielcami mogą być dodatkowo:
- osoby poszkodowane lub wykluczone z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych;
- osoby nieposiadające statusu wykluczonych, lecz przydatne dla spółdzielni ze względu na kwalifikacje, których nie posiadają pozostali spółdzielcy; nie może być ich więcej niż 20% ogólnej liczby członków spółdzielni;
- organizacje pozarządowe, których celem nie jest osiąganie zysku, np. fundacje, stowarzyszenia, a także gminne osoby prawne, które za statutowy cel obrały sobie działalność na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej mieszkańców gminy.
Przed dniem wejścia w życie nowelizacji ustawy o rachunkowości spółdzielnie socjalne musiały prowadzić księgi rachunkowe, co wiązało się z ponoszeniem dodatkowych często znaczących kosztów. Obecnie póki w spółdzielni socjalnej przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy nie przekroczą równowartości w walucie polskiej 1.200.000 euro spółdzielnia może prowadzić wyłącznie ewidencje podatkowe. Najczęściej będzie to Podatkowa Księga przychodów i rozchodów.
