Podstawowym zadaniem, jakie spełnić ma postępowanie elektroniczne, jest zrewolucjonizowanie dochodzenia roszczeń pieniężnych pod kątem jego szybkości oraz kosztowności. Postępowanie to ma również odciążyć sądy orzekające.
Do rozpatrywania w trybie elektronicznym zostały przekazane sprawy, które już wcześniej mogły być rozpatrywane w postępowaniach upominawczych. Zgodnie z treścią art. 498 k.p.c. nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym wydaje się, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a w innych sprawach, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Nakaz zapłaty nie może być jednak wydany, jeżeli według treści pozwu:
– roszczenie jest oczywiście bezpodstawne,
– przytoczone okoliczności budzą wątpliwości,
– zaspokojenie roszczenia zależy od świadczenia wzajemnego,
– miejsce pobytu pozwanego nie jest znane albo gdyby doręczenie mu nakazu nie mogło nastąpić w kraju.
Tym samym w postępowaniu elektronicznym mogą być dochodzone wszelkie roszczenia pieniężne, bez względu na wartość przedmiotu sporu, o ile w danej sprawie nie zachodzi okoliczność wyłączająca wydanie nakazu zapłaty.
Odmiennie niż w przypadku „zwykłego” postępowania upominawczego, do rozpoznania spraw w postępowaniu elektronicznym właściwe są w pierwszej instancji wyłącznie sądy rejonowe. Na chwilę obecną istnieje tylko jeden e–sąd dla wszystkich spraw w Polsce – Sąd Rejonowy w Lublinie XVI Wydział Cywilny.
W zamyśle ustawodawcy postępowanie elektroniczne zostało wprowadzone głównie z myślą o tzw. powodach masowych, których roszczenia są udowodnione dokumentami, najczęściej fakturami bądź rachunkami. Okoliczność, że regulacje postępowania elektronicznego nie posiadają jednak żadnych ograniczeń w zakresie podmiotowym sprawia, że tryb ten może się okazać przydatny również dla pozostałych powodów, pod warunkiem jednak, że ich roszczenia nie będą zanadto złożone (tzn. nie będzie wymagane prowadzenie tradycyjnego postępowania dowodowego).
W postępowaniu elektronicznym zastosowanie znajdą przede wszystkim przepisy o postępowaniu upominawczym, z zastrzeżeniem odrębności wynikających z rozdziału regulującego postępowanie elektroniczne. Powyższe oznacza, że przepisy „zwykłego” postępowania upominawczego stosuje się tylko w przypadku braku odpowiedniej regulacji w przepisach elektronicznego postępowania upominawczego.
Aktualne uregulowania postępowania upominawczego oraz postępowania elektronicznego pozostawia powodowi decyzję, w którym z tych trybów dochodzone będzie jego roszczenie. Powyższe nie oznacza jednak, że skutki wniesienia powództwa w trybie upominawczym „zwykłym” i upominawczym elektronicznym będą identyczne.
Pierwszą widoczną odrębnością będzie oczywiście sposób doręczania korespondencji pomiędzy powodem oraz sądem. Ta odbywać się będzie drogą elektroniczną. Również pozwany może stać się podmiotem postępowania, który korzystać będzie z tej drogi porozumiewania się, jednak warunkiem uczestnictwa w obrocie elektronicznym przez pozwanego jest wniesienie przez niego pisma tą drogą.
Datą wniesienia pisma procesowego drogą elektroniczną jest data wprowadzenia pisma do systemu teleinformatycznego.
Pisma procesowe powoda nie wniesione drogą elektroniczną nie wywołują żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu. Regulacja ta ma zastosowanie także do pozwanego od momentu, w którym droga elektroniczna stanie się dla niego wyłączną w kontaktach z sądem.
Kolejna różnica pomiędzy postępowaniem upominawczym oraz elektronicznym polega na konstruowaniu powództwa. O ile w „zwykłym” postępowaniu upominawczym powód zobligowany jest do dołączenia do pozwu wszelkich dokumentów, na których opiera swoje roszczenie, o tyle w postępowaniu elektronicznym powód zobowiązany jest jedynie do wskazania dowodów potwierdzających jego twierdzenia, nie ma natomiast obowiązku ich dołączenia do pozwu. Co więcej w postępowaniu tym nie dołącza się odpisów pisma, załączników ani pełnomocnictwa. W postępowaniu tym istnieje natomiast konieczność wskazania numeru PESEL powoda (jeżeli jest osobą fizyczną) lub NIP oraz nr KRS (jeżeli powód jest osobą prawną).
Specyfika elektronicznego postępowania upominawczego wiąże się oczywiście z koniecznością uiszczenia opłaty sądowej wraz z wniesieniem pozwu. Z tego względu w art. 130 k.p.c. dodano § 6, który przesądza o tym, że opłata uiszczona powinna być wraz z wniesieniem pozwu, zaś w razie braku takiej opłaty nie wzywa się do jej uiszczenia, lecz przewodniczący wydaje zarządzenie o zwrocie pozwu. Opłata sądowa od pozwu w postępowaniu elektronicznym będzie równowartością czwartej części z 5 % wartości przedmiotu sporu.
Wprowadzony art. 126 § 5 k.p.c. wymaga, aby strony w postępowaniu elektronicznym posługiwały się podpisem elektronicznym. Tym samym ustawodawca zrezygnował z honorowania w procedurze cywilnej jedynie bezpiecznych podpisów elektronicznych weryfikowanych ważnym, kwalifikowanym certyfikatem.
Jeżeli Sąd, rozpatrujący pozew elektroniczny stwierdzi brak podstaw do wydania nakazu zapłaty, wówczas przekaże sprawę do sądu według właściwości ogólnej. Takie postanowienie doręczane będzie tylko powodowi. Sąd któremu sprawa zostanie przekazana będzie związany postanowieniem o przekazaniu, o ile pozwany nie zgłosi zarzutu niewłaściwości miejscowej sądu, uzasadnionego istniejącą umową prorogacyjną
W pozwie wniesionym w trybie elektronicznym powód nie będzie wskazywał sądu na wypadek skutecznego wniesienia sprzeciwu, co oznacza, że powód decydując się na wniesienie pozwu w tym trybie rezygnuje z wyboru sądu według właściwości przemiennej lub umownej na wypadek wniesienia sprzeciwu. W ten sposób w postępowaniu elektronicznym oraz w ewentualnym dalszym postępowaniu (tj. wywołanym wniesieniem sprzeciwu przez pozwanego) właściwość umowna traci charakter właściwości wyłącznej. Ta niedogodność rezygnacji z wyboru sądu określonego umownie, nie dotyka pozwanego, którego zarzut zgłoszony w sprzeciwie zostanie rozpoznany przez sąd, któremu sprawę przekaże sąd elektroniczny.
Po przekazaniu sprawy do sądu właściwego przewodniczący wezwie powoda aby w terminie dwóch tygodni usunął braki formalne pozwu oraz uzupełnił pozew, w sposób odpowiedni dla postępowania, w którym sprawa będzie rozpoznana. W przypadku nieusunięcia braków formalnych pozwu sąd umorzy postępowanie, przy czym odpis postanowienia o umorzeniu postępowania zostanie doręczony pozwanemu, tylko jeżeli wcześniej doręczono mu odpis pozwu. Jeżeli powód uzupełni pozew zgodnie z wymogami, przewodniczący wezwie również pozwanego do stosownego uzupełnienia sprzeciwu.
Kolejna odrębność pomiędzy postępowaniem upominawczym oraz postępowaniem elektronicznym ujawnia się na etapie reakcji pozwanego na otrzymany nakaz zapłaty. O ile w postępowaniu upominawczym pozwany, który sprzeciwia się wydanemu nakazowi ma obowiązek w sprzeciwie od nakazu zapłaty podać, pod rygorem ich utraty, wszelkie zarzuty, okoliczności faktyczne i wnioski dowodowe, o tyle w postępowaniu elektronicznym pozwany ma obowiązek wszelkie zarzuty jedynie zgłosić, nie ma natomiast obowiązku ich uzasadniać czy udowadniać. Ponadto w postępowaniu elektronicznym nie istnieje obowiązek wskazania, czy zaskarża się nakaz w całości, czy w części, co jest konsekwencją regulacji, w myśl której w postępowaniu elektronicznym brak jest możliwości wniesienia sprzeciwu jedynie w odniesieniu do części nakazu.
W razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu w postępowaniu elektronicznym nakaz zapłaty traci moc w całości, a sąd przekazuje sprawę do sądu według właściwości ogólnej. Zatem już samo oświadczenie pozwanego o jego sprzeciwie spowoduje, że nakaz zapłaty w postępowaniu elektronicznym utraci moc.
Zarówno sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu elektronicznym, jak i skarga na orzeczenie referendarza oraz zażalenie nie podlegają opłacie.
Nakaz zapłaty wydany w postępowaniu elektronicznym będzie mógł stanowić tytuł wykonawczy umożliwiający wszczęcie postępowania egzekucyjnego po zaopatrzeniu go w klauzulę wykonalności. Aktualny art. 783 § 4 k.p.c. przewiduje, że klauzula wykonalności wydana w takim postępowaniu będzie pozostawiona wyłącznie w systemie teleinformatycznym. W przypadku potrzeby posłużenie się tytułem wykonawczym jako dokumentem papierowym, będzie istniała możliwość wydrukowania nakazu z systemu teleinformatycznego wraz z nadrukowaną klauzulą. Dokument taki będzie posiadać kod dokumentu pozwalający zweryfikować jego autentyczność. Komornik, posługując się uprawnieniami dostępu do elektronicznych tytułów wykonawczych, zaznaczy, że prowadzi egzekucję na podstawie takiego tytułu oraz zaznaczy wynik egzekucji, posługując się przy tym bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu.
Wniosek egzekucyjny, oparty na podstawie wydanego w postępowaniu elektronicznym tytułu wykonawczego może być złożony do komornika także za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego elektroniczne postępowanie upominawcze. W takim przypadku nie istnieje obowiązek dołączania tytułu do wniosku, należy jedynie powołać się na stosowny tytuł istniejący w systemie.
Tytuły wykonawcze w postaci nakazów zapłaty wydanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym, którym nadano klauzulę wykonalności pozostawioną wyłącznie w systemie teleinformatycznym, mogą być także podstawą wpisów w księgach wieczystych oraz mogą być badane na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186).
Pierwszy portal umożliwiający składanie pozwów w elektronicznym postępowaniu upominawczym rozpoczął swoją działalność 4 stycznia 2010 r. Pierwsze oceny funkcjonowania systemu pojawią się zapewne już po kilku tygodniach korzystania z możliwości dochodzenia roszczeń w tym trybie.
